Hát Chầu Văn, một trong những loại hình nghệ thuật gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu và thờ Đức Thánh Trần, mang trong mình giá trị văn hóa và tâm linh độc đáo. Loại hình này không chỉ là biểu hiện của nghệ thuật mà còn là tiếng vọng của lòng người trong những không gian thiêng liêng, nơi tín ngưỡng hòa quyện cùng giai điệu sâu lắng.
Hát Chầu Văn ra đời từ nhu cầu tâm linh và tín ngưỡng của người dân, là sự kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, văn chương, vũ đạo và nghi lễ. Những bài hát văn thường kể về công đức của các vị thần, truyền tải những bài học về đạo đức và tinh thần nhân văn. Lời hát mộc mạc nhưng sâu sắc, giai điệu biến chuyển linh hoạt theo từng trạng thái cảm xúc, tạo nên sự hấp dẫn mà không một loại hình nghệ thuật dân gian nào có thể sánh kịp. Không gian diễn xướng thường là các đền, phủ, điện thờ, được bao phủ bởi ánh sáng huyền ảo của đèn nến, hương khói và âm thanh của các nhạc cụ truyền thống. Trong khung cảnh đó, con người như được kết nối với thế giới vô hình, tìm thấy sự an ủi và điểm tựa tinh thần.
Trong nghi lễ Chầu Văn, mỗi nhân vật đảm nhận một vai trò riêng biệt nhưng gắn kết chặt chẽ với nhau. Thanh đồng – người hầu thánh, là trung tâm của buổi lễ, được hỗ trợ bởi cung văn, nhạc công và người hầu dâng. Tất cả cùng hợp thành một tổng thể thống nhất, nơi âm nhạc và nghi lễ hòa quyện, dẫn dắt con người đi qua những trạng thái cảm xúc thăng hoa. Trang phục và đạo cụ của người trình diễn cũng thể hiện bản sắc vùng miền, phản ánh sự phong phú và đa dạng của văn hóa Việt.
Tuy nhiên, loại hình nghệ thuật này đang đứng trước nguy cơ mai một và biến tướng. Sự thương mại hóa, những biến đổi không đúng với bản sắc truyền thống, cùng sự lạm dụng trong một số không gian không phù hợp, đã làm phai nhạt giá trị thiêng liêng vốn có. Một số biểu hiện lệch lạc như trang phục không chuẩn mực, tổ chức nghi lễ ở những nơi không thiêng hoặc lạm thu phí, đã khiến Hát Chầu Văn dần mất đi sự tôn kính. Sự thiếu hụt nghệ nhân – những “báu vật sống” của loại hình này – cũng là một trong những thách thức lớn. Khi các nghệ nhân già đi mà không có thế hệ kế thừa đủ năng lực, nghệ thuật Chầu Văn có nguy cơ bị gián đoạn.
Trước thực trạng đó, nhiều địa phương, đặc biệt là tỉnh Nam Định, đã nỗ lực triển khai các biện pháp bảo tồn và phát huy giá trị của Hát Chầu Văn. Việc thành lập các câu lạc bộ hát văn như Câu lạc bộ Hành Thiện hay Câu lạc bộ Hát Chầu Văn Nam Định đã góp phần duy trì sinh hoạt văn hóa cộng đồng, đồng thời tạo cơ hội để các nghệ nhân chia sẻ, truyền dạy kinh nghiệm. Những chương trình giáo dục ngoại khóa kết hợp với tham quan các di tích lịch sử như Phủ Dầy, Đền Trần, đã giúp thế hệ trẻ tiếp cận gần hơn với Hát Chầu Văn. Qua các buổi học này, học sinh vừa hiểu thêm về văn hóa vừa hình thành ý thức trân trọng di sản.
Việc bảo tồn không thể thiếu sự kết nối chặt chẽ giữa cộng đồng và chính quyền. Các nghệ nhân cần được vinh danh và hỗ trợ để tiếp tục vai trò cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Đồng thời, ngành văn hóa cũng cần xây dựng những chương trình đào tạo chính quy, đưa Hát Chầu Văn vào giảng dạy tại các trường văn hóa nghệ thuật. Đây là cách để đảm bảo rằng, di sản này sẽ được lưu truyền bền vững, vượt ra khỏi phạm vi cộng đồng và lan tỏa tới trường quốc tế.
Nhìn ở khía cạnh nghệ thuật, Hát Chầu Văn là sự hội tụ của nhiều chất liệu dân ca, từ các làn điệu châu thổ sông Hồng đến âm nhạc thính phòng dân gian, từ những giai điệu chèo truyền thống đến ảnh hưởng của dân ca các vùng miền. Dàn nhạc phong phú, các thủ pháp biến tấu và chuyển hệ độc đáo đã tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt của loại hình nghệ thuật này. Không chỉ là phương tiện kết nối giữa con người và thần linh, Hát Chầu Văn còn là nơi gìn giữ và lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống.
Bảo tồn Hát Chầu Văn là trách nhiệm không riêng của các nghệ nhân mà còn là nhiệm vụ của toàn xã hội. Mỗi người dân cần ý thức rõ giá trị của di sản, xem việc giữ gìn Hát Chầu Văn như một cách thể hiện lòng tự hào về văn hóa dân tộc. Khi các giá trị truyền thống được bảo tồn và phát huy đúng cách, di sản sẽ sống mãi trong lòng dân tộc và trở thành cầu nối vững chắc giữa quá khứ và tương lai.
Hoàng Anh
