Vì sao ông Trump đòi quyền kiểm soát kênh đào Panama?

Tổng thống đương nhiệm Panama Jose Raul Mulino và các cựu Tổng thống Ernersto Perez Balladares, Martin Torrijos và Mireya Moscoso ngày 23.12 ra tuyên bố chung phản đối Tổng thống Mỹ đắc cử Donald Trump về những phát biểu liên quan Kênh đào Panama. Theo AFP, trong tuyên bố, các nhà lãnh đạo quốc gia Trung Mỹ khẳng định quyền kiểm soát kênh đào Panama là không thể đàm phán và khẳng định chủ quyền của đất nước với con kênh này.

“Con kênh là một phần lịch sử đấu tranh của chúng tôi. Người Panama có thể suy nghĩ khác nhau về nhiều khía cạnh nhưng khi nhắc đến con kênh và chủ quyền, chúng tôi đều đoàn kết dưới cùng ngọn cờ”, tuyên bố nêu.

Trong các phát biểu và bài viết trên mạng xã hội gần đây, ông Trump chỉ trích Panama thu phí không công bằng đối với tàu Mỹ và ám chỉ sự ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc đối với cửa ngõ quan trọng này.

Lịch sử kênh đào Panama

Kênh Panama do Mỹ đào và được mở vào năm 1914. Mỹ kiểm soát dòng kênh cho đến khi đạt thỏa thuận cùng vận hành với Panama năm 1977. Đến cuối năm 1999, chính quyền Panama kiểm soát hoàn toàn kênh đào này.

Trước khi kênh đào Panama hoàn tất, tàu thuyền di chuyển giữa bờ đông và bờ tây của châu Mỹ phải vòng xuống vùng đất mũi ở Nam Mỹ, khiến quãng đường xa hơn và kéo dài thời gian di chuyển thêm nhiều tháng. Việc tạo ra dòng kênh để rút ngắn hành trình là mục tiêu của nhiều đế chế từng đô hộ tại châu Mỹ, theo CNN.

Đầu thế kỷ 20, Tổng thống Mỹ Theodore Roosevelt ưu tiên hoàn thành con kênh. Vùng đất khi đó thuộc quyền kiểm soát của Cộng hòa Colombia. Với sự hỗ trợ của Mỹ, nước Cộng hòa Panama được thành lập vào năm 1903, tách ra từ Colombia. Mỹ và Panama ký hiệp định để Washington kiểm soát dải đất rộng hơn 16 km để đào kênh, trong khi Panama nhận được tiền.

Năm 1914, con kênh hoàn thành. Ước tính 5.600 người thiệt mạng trong quá trình thi công. Một số nguồn khác nói rằng có 25.000 người thiệt mạng do tai nạn và bệnh tật trong lúc xây dựng.

Kênh đào Panama đóng vai trò quan trọng trong Thế chiến 2, là cửa ngõ để quân Đồng minh di chuyển giữa Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.

Tuy nhiên, bất đồng về quyền kiểm soát kênh đào cũng như vùng đất bao quanh (còn gọi là Canal Zone) cùng cách đối xử đối với công nhân Panama đã dẫn đến các vụ bạo loạn chống Mỹ năm 1964, khiến nhiều người thiệt mạng. Hai nước cắt đứt quan hệ ngoại giao trong một thời gian ngắn.

Nhiều năm đàm phán dẫn đến việc ký kết 2 hiệp định vào năm 1977 dưới thời Tổng thống Mỹ Jimmy Carter và lãnh đạo Panama Omar Torrijos, được hơn 40 nước ủng hộ. Theo đó, Mỹ sẽ trao lại quyền kiểm soát kênh đào cho Panama vào ngày 31.12.1999. Con kênh phải duy trì tính trung lập và bất cứ tàu nào cũng có thể đi qua nếu tuân thủ quy định an toàn. Tàu quân sự của các nước đang trong chiến tranh không được đi qua.

Ngay sau khi Panama kiểm soát hoàn toàn, lượng tàu thuyền đi qua nhanh chóng vượt công suất của kênh đào. Dự án mở rộng lớn bắt đầu vào năm 2007 và hoàn tất sau gần 10 năm.

Tuy nhiên, khu vực xung quanh thường xuyên gặp hạn hán nặng, dẫn đến mực nước giảm thấp ảnh hưởng đến việc vận hành. Cơ quan quản lý đã hạn chế lưu lượng tàu thuyền và ban hành phí qua kênh cao hơn. Ông Trump chỉ trích mức phí này là nực cười và bất công đối với sự rộng lượng của Mỹ dành cho Panama. Theo AFP, chính quyền Panama đặt mức phí dựa trên nhu cầu sử dụng và mức phí đó tùy thuộc vào lượng hàng hóa của tàu.

Theo CNN, ám chỉ của ông Trump về sự ảnh hưởng của Trung Quốc không phải là không có cơ sở. Năm 2017, Panama ký tuyên bố chung nhấn mạnh sẽ không quan hệ chính thức với Đài Loan. Từ đó, sự ảnh hưởng của Trung Quốc tại khu vực quanh kênh đào đã tăng lên. Theo tạp chí Newsweek, Trung Quốc kiểm soát 2 trong số 5 cảng chính của Panama và một số hạ tầng liên quan kênh đào. Các công ty Trung Quốc đang tài trợ xây dựng một cây cầu mới bắc qua kênh trị giá hơn 1 tỉ USD.

Tổng thống Panama Mulino nói rằng mức phí qua kênh không được ấn định tùy ý và bác bỏ ý kiến về sự ảnh hưởng của Bắc Kinh. “Kênh không chịu sự kiểm soát trực tiếp lẫn gián tiếp từ Trung Quốc, Cộng đồng châu Âu, Mỹ hay bất cứ cường quốc nào khác”, ông Mulino tuyên bố.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Mao Ninh ngày 23.12 nói kênh đào Panama là sự sáng tạo vĩ đại của người Panama và Trung Quốc luôn ủng hộ cuộc đấu tranh chính đáng của họ vì chủ quyền đối với dòng kênh, theo Hoàn Cầu thời báo. “Trung Quốc sẽ luôn tôn trọng chủ quyền của Panama đối với con kênh và công nhận con kênh là tuyến đường thủy quốc tế trung lập vĩnh viễn”, bà Mao nói.

Kênh đào Panama dài 82 km, nối Thái Bình Dương với Đại Tây Dương, giúp rút ngắn hành trình xuống còn khoảng 8 giờ. Các tàu được đưa qua hồ Gatun, cao hơn mực nước biển khoảng 26 mét, thông qua một hệ thống khóa nước. Ước tính mỗi lần tàu di chuyển qua các ngăn khóa nước của kênh đào cần khoảng 200 triệu lít nước ngọt, theo Reuters.

Kênh đào giúp giảm bớt 20.300 km hành trình cho tàu thuyền di chuyển từ San Francisco (bờ tây Mỹ) sang New York (bờ đông). Ước tính 5% lượng thương mại đường biển thế giới đi qua kênh đào Panama. Ngày nay, kênh đào có thể phục vụ tàu dài đến 366 mét và rộng 49 mét. Hơn 11.200 tàu chở 423 triệu tấn hàng đi qua kênh đào này trong năm tài chính gần nhất, theo AFP.

Con kênh đóng góp 6% GDP của Panama và từ năm 2000 đã mang lại cho nước này hơn 28 tỉ USD. Mỹ là nước sử dụng chính, chiếm 74% lượng hàng hóa đi qua, xếp thứ hai là Trung Quốc với 21%.