Cơ duyên với hát Xoan

Chúng tôi đến thăm người vợ liệt sĩ, Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Nguyễn Thị Lịch trong ngôi nhà cấp bốn bình dị, nằm tĩnh lặng giữa vườn cây đang độ đơm hoa kết trái ở thôn An Thái. Sau ly nước chè nóng, bà Lịch chia sẻ “cơ duyên” với chúng tôi: "Đời tôi có hai chuyện đáng kể, chuyện duyên nợ với hát Xoan dài lắm kể sau, còn chuyện đời tư thì... Năm 1971, tôi xây dựng gia đình với anh Nguyễn Duy Lễ, người cùng thôn, vợ chồng ở với nhau được 17 ngày thì anh Lễ lên đường nhập ngũ vào Nam chiến đấu và đã anh dũng hy sinh ngày 28-6-1973. Chín tháng sau tôi sinh người con trai...”.

Gạt đi hai hàng nước mắt, bà Lịch rẽ chuyện: “Tôi sinh ra trong gia đình đã có năm đời hát Xoan, nhờ đó được thừa hưởng “gen” hát Xoan của gia đình. Hát Xoan Phú Thọ là loại hình dân ca mang tính nghi lễ, phong tục, có nguồn gốc từ thời đại Hùng Vương, thường được biểu diễn ở cửa đình vào mùa Xuân, còn gọi là “Khúc môn đình”, bao gồm hát, múa, có trống phách đệm theo để phục vụ nhu cầu tín ngưỡng của cộng đồng".

 
 Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch trao truyền hát Xoan cho thế hệ trẻ.

Theo NNND Nguyễn Thị Lịch, một màn biểu diễn Xoan gồm có ba chặng đó là hát nghi lễ, hát quả cách và hát giao duyên (hát hội). Nội dung các bài hát mang ý nghĩa cầu chúc, khấn nguyện, ca ngợi vẻ đẹp của quê hương đất nước, tình yêu lao động, tình yêu nam nữ gắn với truyền thống văn hóa dân tộc. Hát Xoan có giai điệu mộc mạc, giản dị, dễ thể hiện, khi biểu diễn động tác tay và chân phải kết hợp nhịp nhàng với lời hát (miệng hát, tay uốn, chân nhón), tay uốn vào để thành nụ hoa, khi mở ra trở thành những cánh hoa tươi thắm, làm say đắm bao lòng người.

“Từ xưa đến nay, các trùm Xoan đều là nam giới, nhưng với tôi là trường hợp “đặc biệt”, bởi theo nguyện vọng của ông nội trước khi nhắm mắt, ông đã đưa toàn bộ hồ sơ tài liệu về hát Xoan cho tôi giữ và truyền chức trùm Xoan. Đến nay, tôi đã có gần 70 năm gắn bó với hát Xoan”, bà Lịch tâm sự.

Từ nông dân trở thành... nghệ nhân

Xuất thân từ gia đình nông dân, sống trên vùng đất “Rừng cọ, đồi chè, đồng xanh ngào ngạt” có truyền thống hát Xoan, 13 tuổi, thiếu nữ Nguyễn Thị Lịch thuộc lòng 14 làn điệu Xoan cổ, là đào Xoan ít tuổi nhất làng được trình diễn trong các dịp lễ hội tại đình An Thái, miếu Lãi Lèn, Lễ hội Đền Hùng. Ngày ấy người biết hát Xoan rất ít, cho nên ngoài vai trò đào Xoan chính, đào Lịch phải đảm nhiệm cả kép trống và dẫn cách khi trình diễn hát Xoan tại các lễ hội. Vì đam mê với hát Xoan, năm 1979 đào Lịch đã tự mình thành lập một nhóm hát Xoan gồm 15 người đi tham gia biểu diễn dịp đầu xuân ở đình An Thái, đình Hùng Lô, mục đích để nối lại truyền thống sinh hoạt, giao lưu văn hóa văn nghệ giữa các địa phương trong vùng.

Năm 1998, Câu lạc bộ hát Xoan An Thái, xã Phượng Lâu được thành lập, bà Nguyễn Thị Lịch được bầu làm Chủ nhiệm Câu lạc bộ. Công việc của bà lại càng thêm nặng nề bởi cùng lúc phải truyền dạy cả kỹ năng hát dẫn, đánh trống của kép và hát múa của đào (trong hát Xoan, nữ gọi là đào, nam gọi là kép); lại cùng với địa phương tu sửa, tôn tạo đình làng An Thái khang trang, làm không gian biểu diễn hát Xoan phục vụ du khách thập phương, việc nào bà cũng hoàn thành xuất sắc. Năm 2006, bà Nguyễn Thị Lịch được bầu làm trùm Phường Xoan An Thái-trùm Xoan là nữ duy nhất của tỉnh Phú Thọ. Phường Xoan trước đây chỉ có 20 thành viên tham gia, đến nay đã có 117 thành viên tuổi từ 6 đến 90. Các thành viên đều là nông dân-nông dân và nghệ nhân “hai trong một”.

Mỗi năm bà Nguyễn Thị Lịch và phường Xoan An Thái tham gia biểu diễn hàng trăm buổi, phục vụ hàng nghìn lượt người xem, trong đó có những sự kiện mang tầm quốc tế. Ngoài ra còn tham gia chương trình “Hát Xoan làng cổ” dịp Giỗ Tổ Hùng Vương-Lễ hội Đền Hùng hằng năm; trình diễn hát Xoan trong các cuộc liên hoan, hội diễn văn hóa văn nghệ cấp tỉnh và quốc gia; đi biểu diễn hát Xoan tại các địa phương khác như Vĩnh Phúc, Yên Bái, Thái Nguyên, Hà Tĩnh, Nghệ An, Hà Nội, TP Hồ Chí Minh...

 
 Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Lịch đã có thâm niên 70 năm gắn bó với hát Xoan.

Ông Nguyễn Ngọc Tuấn, Bí thư Đảng ủy xã Phượng Lâu cho biết: “Với loại hình nghệ thuật biểu diễn truyền thống như hát Xoan, có được người am hiểu tường tận, toàn diện và tâm huyết như nghệ nhân Nguyễn Thị Lịch thật đáng quý. Bà Lịch được ví như cuốn “từ điển sống” của hát Xoan Phú Thọ”.

Trao truyền hát Xoan cho mai sau

Trải qua thời gian dài tồn tại trong cộng đồng, hát Xoan đã được dung hòa giữa ca hát nghi lễ với ca hát dân gian nguyên thủy; đến nay, trở thành di sản văn hóa phi vật thể quý báu của vùng đất Tổ và trong kho tàng di sản văn hóa dân tộc Việt Nam.

Ngày 24-11-2011, hát Xoan Phú Thọ được UNESCO đưa vào danh sách di sản đại diện của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp. Nhớ lại ngày ấy, NNND Nguyễn Thị Lịch chia sẻ: “Tôi thấy trách nhiệm của mình ngày một lớn hơn, bởi lẽ được phong tặng là nghệ nhân, chức danh ấy đâu phải chỉ để đó, trong khi hát Xoan đang cần được bảo vệ khẩn cấp”. Là người hiểu sâu sắc về những giá trị mà hát Xoan mang lại cho cộng đồng, từ năm 2012 đến nay, NNND Nguyễn Thị Lịch đã tự nguyện mở hàng trăm lớp truyền dạy hát Xoan miễn phí cho hơn 5.000 lượt người đam mê, yêu thích hát Xoan ở Phú Thọ và các tỉnh lân cận. Cách truyền dạy hát Xoan của NNND Nguyễn Thị Lịch theo lối truyền khẩu, nghĩa là người dạy sẽ hát, múa từng nhịp Xoan làm mẫu trước, học trò quan sát rồi tập theo. Bởi trong hát Xoan múa và hát luôn song hành với nhau, điệu múa được dùng để minh họa cho lời hát.

Chị Phùng Thị Bình, 21 tuổi, ở thị trấn Thanh Thủy, huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ bày tỏ: “Từng câu hát, cách nhả chữ, kỹ năng múa, gõ phách, đánh trống được bà Lịch truyền dạy tỉ mỉ, rèn giũa công phu từng động tác nhỏ do vậy người học rất dễ tiếp thu”.

Chia sẻ với chúng tôi, NNND Nguyễn Thị Lịch tâm sự: “Được cha ông truyền lại cho làn điệu hát Xoan, tôi thấy mình phải có trách nhiệm trong việc trao truyền di sản văn hóa quý báu này cho thế hệ sau, để nghệ thuật hát Xoan Phú Thọ được bảo tồn và phát huy giá trị một cách bền vững. Vì thế, vào các tối thứ Bảy, Chủ nhật hằng tuần, cả phường Xoan An Thái chúng tôi tập trung tại đình làng để cùng nhau tập luyện và truyền dạy hát Xoan cho lớp trẻ. Tôi rất mừng vì thanh niên ở Phú Thọ rất nhiều cháu biết hát Xoan, đó là thế hệ giữ hồn và chắp cánh cho hát Xoan trong tương lai”.

Bài, ảnh: LÊ XUÂN MINH