Hát chầu văn (hay còn gọi là hát văn, hát bóng) là hình thức lễ nhạc gắn với nghi thức hầu đồng trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt. Đây cũng là một trong những thành tố quan trọng tạo nên sức hấp dẫn, độc đáo, góp phần đưa tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt trở thành Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Cố GS Ngô Đức Thịnh – người dành nhiều tâm huyết, nỗ lực khơi dậy tinh hoa đạo Mẫu, là tác giả của nhiều công trình, đầu sách viết về đạo Mẫu từng nhận định: “Các bài chầu văn được sáng tác và ghi chép lại bằng chữ Nôm, chữ Hán hay chữ Quốc ngữ. Thực chất đây là những bài thánh ca, được các cung văn hát trong các buổi hầu bóng các Thánh Mẫu, cùng với âm nhạc, múa và các nghi thức khác tạo nên không khí linh thiêng và hòa nhập giữa con người và thế giới thần linh. Ngoài chức năng nghi lễ, các bài văn chầu tự thân nó cũng biểu đạt những giá trị nghệ thuật nhất định”. Vì lẽ đó, “để tìm hiểu về đạo Mẫu cũng như nguồn gốc, tính cách từng vị Thánh thì các bài văn chầu là nguồn tư liệu vô giá. Hơn thế nữa, thông qua các bài văn chầu, ta cũng có thể nhận biết được những ngưỡng vọng, tâm tư tình cảm của Nhân dân, con đường và các phương thức sáng tạo nghệ thuật của dân gian trước kia cũng như hiện nay”.
Trong hầu đồng (hầu bóng) có tất cả 36 giá đồng. Trong đó, thanh đồng là người chủ trì chính, trực tiếp thực hiện các nghi lễ, nghi thức hầu đồng nhằm tái hiện lại hình ảnh, tính cách, cuộc đời của vị Thánh được hầu. Trong hầu đồng, không bao giờ thiếu được cung văn. Đó là người sẽ hát cùng ban nhạc các làn điệu hát văn phục vụ hầu bóng. Hát chầu văn có nhiều hình thức biểu diễn như hát thi (văn thi), hát thờ (văn thờ) và hát lên đồng (văn hầu).
Khi đất trời đã căng tràn sắc xuân, đông đảo du khách xuôi dòng Ba Bông về với đền cô Bơ (xã Hà Sơn, Hà Trung) dâng hương, dâng lễ, tỏ lòng thành kính mong cầu sức khỏe, bình an, hạnh phúc, mọi sự hanh thông, thuận lợi. Giữa khung cảnh sông nước mênh mang, trong mùi khói hương bảng lảng, những giai điệu chầu văn khi thì dìu dặt, khoan thai, lúc lại ngân nga, sâu lắng vọng tỏa càng tô đậm thêm vẻ đẹp, khí thiêng của nơi này.
Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Nguyễn Văn Chung (thường gọi là cậu Chung), thủ từ đền cô Bơ (xã Hà Sơn, Hà Trung) là cung văn nức tiếng trong và ngoài tỉnh Thanh. Nhà nằm ngay sát đền cô Bơ, vốn là một trong những nơi sinh hoạt, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu sôi động, ngay từ khi còn nhỏ, cậu Chung đã có sự say mê, yêu thích, dần bén duyên với những làn điệu hát văn, loại hình ca hát cổ truyền đặc sắc của dân tộc.
Bước chân vào nghề với biết bao khó khăn, NNƯT Nguyễn Văn Chung không ngừng nỗ lực, “tầm sư học đạo”, trau dồi kiến thức, hoàn thiện, chau chuốt kỹ năng nghề. Anh Chung cho biết: “Hát văn rất đa dạng về thể loại, ca từ, làn điệu và mang đậm sắc thái văn hóa bản địa. Trong hát văn có khoảng 15, 16 làn điệu chính, mỗi làn điệu lại tỏa nhánh. Đó là điệu Bỉ, Miễu, Thổng, Phú Bình, Phú Chênh, Phú Nói, Phú Cờn, Điệu Cờn, Điệu Dọc, Tiền Cờn Hậu Luyện, Luyện Tam Tầng, Điệu Xá... Ở Điệu Cờn lại chia thành Cờn Nam, Cờn Bắc; Điệu Dọc thì lại có Dọc Bắc, Dọc Nam; Điệu Xá thì có Xá Bắc, Xá Thượng, Xá Dây Lệch...”.
Mỗi giá đồng có làn điệu hát văn riêng; mỗi làn điệu lại có cách hát đặc trưng và thích hợp trong những bối cảnh, gắn với cuộc đời, sự nghiệp, tính cách riêng của từng vị Thánh được hầu. Vì vậy, cung văn không chỉ là người có giọng hát hay, có sức khỏe tốt, am hiểu các làn điệu, kỹ nghệ hát văn mà còn phải biết về thánh tích, ghi nhớ cuộc đời, sự nghiệp, tính cách của các vị quan, thánh trong đạo Mẫu.
Cậu Chung tận tình diễn giải: “Khi hát văn hầu các giá quan lớn thì phải thể hiện các làn điệu phú hoặc dọc để thể hiện sự trang trọng, oai nghiêm, dũng mãnh, thiên về lối bác học cung đình. Nhưng khi hát văn hầu các giá Tứ phủ Thánh cô thì cần sử dụng những làn điệu mượt mà, yểu điệu. Theo tính chất vùng miền, hát văn hầu giá chầu nơi sơn trang, thượng ngàn thì giai điệu phải có sự trúc trắc, gập ghềnh, phóng khoáng; ngược lại hát giá chầu nơi cảnh sắc sông nước mênh mang thì có sự mênh mang, sâu lắng”. Dứt lời, cậu Chung ngâm nga một đoạn hát văn khắc họa nét đẹp của cô Bơ Bông: “Tóc mườn mượt rung rinh bóng liễu/ Rẽ đường ngôi thẳng chiếu trần gian/ Cong cong nét liễu nằm ngang/ Lung linh đáy nước lòng gương đôi hình/ Vẻ xinh xinh da ngà tựa tuyết/ Má hồng hồng tựa nguyệt tô son/ Thanh xuân chừng độ trăng tròn...”.
Không chỉ có đền cô Bơ, Thanh Hóa là một trong những trung tâm thờ Mẫu lớn của cả nước. Nơi đây có “đền Sòng thiêng nhất xứ Thanh” (phường Bắc Sơn, thị xã Bỉm Sơn), có đền Phố Cát (thị trấn Vân Du, Thạch Thành), phủ Na (xã Xuân Du, Như Thanh), đền Cửa Đạt (Thường Xuân)... thu hút đông đảo du khách đến vãn cảnh, chiêm bái. Bởi vậy, tiếng hát văn cũng vì thế mà lan tỏa, vang vọng từ miền thượng ngàn cho đến nơi cửa biển hay trung du, đồng bằng, thấm đẫm trong đời sống văn hóa tâm linh, là phù sa màu mỡ trong dòng chảy văn hóa xứ Thanh nói riêng, văn hóa Việt nói chung.
Trong những năm qua, tỉnh Thanh Hóa có những việc làm ý nghĩa, thiết thực nhằm bảo tồn và phát huy giá trị hát văn gắn với thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu; tiêu biểu như sự ra đời và hoạt động sôi nổi, hiệu quả của Câu lạc bộ (CLB) hát văn, hát chầu văn tỉnh Thanh Hóa.
Được thành lập từ năm 2020, CLB là một tổ chức xã hội nghề nghiệp, hoạt động trong lĩnh vực hát văn, hát chầu văn, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt. Mục đích của CLB là nhằm tập hợp, đoàn kết hội viên, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của hội viên, hỗ trợ nhau hoạt động, tích cực bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của quê hương, đất nước. Kể từ khi thành lập, CLB đã tổ chức được một số diễn đàn để quảng bá nét đẹp, giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu; phối hợp với các đơn vị tổ chức thành công Liên hoan hát văn, hát chầu văn tỉnh Thanh Hóa; tổ chức sinh hoạt, bồi dưỡng nghiệp vụ, giao lưu trao đổi học tập kinh nghiệm tổ chức các hoạt động liên quan trong lĩnh vực văn hóa hát văn, hát chầu văn... Từ các hoạt động này góp phần tôn vinh, quảng bá và phát huy giá trị của loại hình thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu đến đông đảo người dân. NNƯT Trần Văn Thuận, thủ nhang đền thờ Tống Duy Tân (TP Thanh Hóa), Chủ nhiệm CLB hát văn, hát chầu văn tỉnh Thanh Hóa, cho biết: “Điều quan trọng nhất mà chúng tôi hướng đến là chính từ hoạt động của CLB sẽ góp phần đưa hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu đúng bản sắc”.
Tiếng hát văn, chầu văn đã và đang tô đẹp thêm cho những ngày xuân ngời...
Bài và ảnh: Nguyên Linh
Nguồn: https://baothanhhoa.vn/lang-long-nghe-hat-chau-van-239773.htm
Bình luận (0)