Châu Phi và tham vọng cải tổ cơ quan quyền lực của Liên hợp quốc

Các vấn đề liên quan đến châu Phi chiếm tới gần 50% hoạt động thường ngày của HĐBA LHQ. (Nguồn: AFPF)

Cải tổ cơ quan quyền lực nhất LHQ

Ngày nay, các quốc gia trên thế giới đều có thể tham gia HĐBA với tư cách thành viên không thường trực, nhưng hiện tại không quốc gia nào ở Trung Đông, châu Phi, khu vực Mỹ Latinh hoặc Caribe là thành viên thường trực của Hội đồng.

Quyền phủ quyết cho phép 5 thành viên thường trực (P5), có thể ngăn chặn bất kỳ nghị quyết nào, từ nhiệm vụ gìn giữ hòa bình đến các lệnh trừng phạt nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia và chính sách đối ngoại của mình.

Trong bối cảnh các nhà lãnh đạo thế giới chuẩn bị cho cuộc họp Đại hội đồng thường niên tại trụ sở LHQ vào tháng 9/2024, Tổng thống Sierra Leone Julius Maada Bio tái khẳng định đề xuất lâu nay của châu Phi về việc cải tổ HĐBA, bao gồm bổ sung hai ghế thành viên thường trực mới cho các quốc gia châu Phi.

Tại một hội nghị cấp cao của LHQ, Tổng thống Bio cho biết, các vấn đề liên quan đến châu Phi chiếm tới gần 50% hoạt động thường ngày của HĐBA, phần lớn các nghị quyết liên quan đến hòa bình và an ninh. Châu Phi có hơn 1/4 các quốc gia là thành viên của LHQ song lục địa này vẫn chưa có nhiều ảnh hưởng tại tổ chức đa phương lớn nhất thế giới.

Trong bộ máy tổ chức của LHQ, HĐBA là cơ quan quyền lực nhất, có nhiệm vụ duy trì hòa bình và an ninh quốc tế; có quyền triển khai nhiệm vụ gìn giữ hòa bình, cho phép sử dụng vũ lực, áp đặt các lệnh trừng phạt và thông qua các nghị quyết. Phần lớn nhiệm vụ gìn giữ hòa bình của LHQ giúp kiềm chế bạo lực và giảm xung đột tại các quốc gia như Sierra Leone.

Việc cải tổ cơ quan quyền lực nhất của LHQ đạt được nhiều động lực chính trị. Thậm chí, Tổng thống Mỹ Joe Biden trong bài phát biểu năm 2022 còn đề nghị vị trí thành viên thường trực cho châu Phi, khu vực Mỹ Latinh và Caribe. Có kỳ vọng cho rằng, trong cuộc họp vào tháng 9/2024, lãnh đạo các nước sẽ đạt được đồng thuận xoay quanh lộ trình cải cách HĐBA.

Trong bản dự thảo Hội nghị thượng đỉnh tương lai của LHQ vào tháng 9 với chủ đề “Hiệp ước cho tương lai”, tổ chức này thừa nhận rằng xoá bỏ sự “bất công” với châu Phi là ưu tiên hàng đầu. Theo Đặc phái viên LHQ tại Áo Alexander Marschik, lần đầu tiên vấn đề châu Phi nhìn thấy rõ sự tiến triển.

Ông Marschik cho biết, mặc dù hội nghị tháng 9/2024 khó có thể đạt được thành công trong việc mở rộng HĐBA, nhưng có thể thấy được những nét phác thảo đầu tiên cho tương lai. Đại hội đồng LHQ ngày 27/8 đã thông qua một quyết định không chính thức tái khẳng định vai trò trung tâm của mình liên quan đến cải tổ HĐBA, cũng như bỏ phiếu đưa vấn đề này vào chương trình nghị sự của phiên họp sắp tới.

Tổng thống Sierra Leone Julius Maada Bio phát biểu tại Phiên họp thứ 78 Đại hội đồng LHQ ngày 20/9/2023. (Nguồn: Reuters)

Cục diện bế tắc

Sự chia rẽ sâu sắc giữa các thành viên thường trực khiến HĐBA gặp khó khăn trong ngăn chặn các mối đe dọa toàn cầu, từ những cuộc xung đột ở Gaza, Ukraine cho đến thách thức về vũ khí hạt nhân và biến đổi khí hậu.

Bà Anjali Dayal, chuyên gia LHQ và là Phó giáo sư Chính trị quốc tế tại Đại học Fordham cho biết, Mỹ và Nga thường xuyên sử dụng quyền phủ quyết để bảo vệ đồng minh hoặc bảo vệ chính lợi ích quốc gia của mình. Pháp và Anh đã giới hạn quyền phủ quyết kể từ năm 1989. Tuy nhiên, những năm sau Chiến tranh Lạnh, thế giới chứng kiến việc Mỹ, Nga và Trung Quốc dùng chính quyền lực này để bảo vệ các nước đồng minh khỏi hậu quả của những chính sách đối ngoại sai lầm.

Bên cạnh đó, ông Timothy Musa Kabba, Ngoại trưởng Sierra Leone tin rằng cán cân công bằng trong HĐBA sẽ giúp phá vỡ cục diện bế tắc cũng như tạo uy tín cho cơ quan này. Ông nhấn mạnh HĐBA cần dân chủ hoá đại diện dựa trên địa lý, đặc biệt trong một thế giới đa cực, toàn cầu hoá và kết nối.

Hiện nay, ngoài 5 quyền phủ quyết, HĐBA có 10 ghế không thường trực, 3 trong số đó thuộc về châu Phi. Các thành viên không thường trực không có quyền phủ quyết và được Đại hội đồng bầu theo khu vực với nhiệm kỳ 2 năm.

Mâu thuẫn lợi ích giữa 193 thành viên là rào cản cho mục tiêu mở rộng quy mô và quyền hạn thành viên. Điều này thể hiện rõ ở việc Brazil và Ấn Độ mong muốn có được vị trí thành viên thường trực HĐBA, nhưng khi xét trên góc độ của các nước như Pakistan và Trung Quốc, hay Argentina và Mexico, kế hoạch này lại không dễ đạt được.

Cuộc tranh luận thập kỷ

Ngoài đề xuất của Liên minh châu Phi (AU) về việc có thêm 2 ghế thường trực và 2 ghế không thường trực trong HĐBA, có ít nhất 5 liên minh khác của các quốc gia thành viên LHQ có ý tưởng riêng về cách thức cải tổ hội đồng.

Nhà phân tích cao cấp về vận động và nghiên cứu của LHQ Daniel Forti cho biết, cuộc tranh luận đã kéo dài suốt hàng thập kỷ. Các nhà ngoại giao chưa đạt được đồng thuận về cách thức mở rộng HĐBA để có thể nhận được hai trên 3 phiếu tán thành từ Washington, Moscow và Bắc Kinh.

Bên cạnh đó, bất cứ nỗ lực nào nhắm tới việc loại bỏ quyền phủ quyết của P5 đều không khả thi bởi sẽ không có sự đồng thuận nào từ các nước lớn, đặc biệt là Mỹ, Nga và Trung Quốc. Điều có thể thực hiện được lúc này chỉ là những “cải cách nhỏ”.

Tuy nhiên, nghị quyết do Liechtenstein đề xuất được Đại hội đồng thông qua năm 2022 về việc sử dụng quyền phủ quyết là một điểm sáng. Nghị quyết này yêu cầu bất cứ trường hợp nào sử dụng quyền phủ quyết của P5 đều phải được thảo luận tại Đại hội đồng. Mặc dù quy trình này không thể đảo ngược quyền phủ quyết nhưng sẽ làm tăng áp lực chính trị nếu thành viên P5 sử dụng quyền này.

Những bên ủng hộ cho rằng việc mở rộng quy mô HĐBA là hoàn toàn khả thi và chỉ ra vào năm 1963, hội đồng đã mở rộng từ 10 lên 15 thành viên. Nhưng có lẽ, sẽ còn là một chặng đường dài để đạt được sự cải tổ thực sự và có hiệu lực cho HĐBA, dù quá trình này đang thu hút nhiều sự quan tâm.