Cách đặt tên trong dòng họ Nguyễn Phúc thuộc vương triều Nguyễn

Sau đó ông truyền ngôi cho con là Hy tông Nguyễn Phúc Nguyên, từ đây con cháu dòng họ Nguyễn (có gốc từ Gia Miêu - Tống Sơn, nay thuộc xã Hà Long, Hà Trung, Thanh Hóa) ghép thêm chữ Phúc để phân biệt thế thứ và có lề lối cách thức đặt tên riêng dần dần trở thành khuôn mẫu bắt buộc. Tuy nhiên một thời gian dài từ 1558 đến 1789, họ Nguyễn Phúc còn thần phục nhà Lê nên quy ước đặt tên còn đơn giản.

Nguyễn Hoàng là người đã đóng vai trò quan trọng và tích cực nhất trong việc mở mang khai phá cõi trời nam - Ảnh: Internet

Từ khi Nguyễn Thánh Tổ (vua Minh Mạng) lên ngôi (1819 - 1840), vua chú trọng đến việc dòng họ, cho lập Tôn nhân phủ để coi sóc người trong dòng tộc, lập Ngọc Phả ghi chép những người thân thuộc. Vua phân chia thành Đế hệ và Phiên hệ, Tiền hệ và Chính hệ để phân biệt thân sơ. Tiền hệ là để chỉ con cháu các chúa 9 đời ở phương Nam, còn Chính hệ kể từ đời vua Gia Long (1802) trở về sau. Trong Chính hệ được chia làm hai: Đế hệ là con cháu vua Minh Mạng và Phiên hệ (Phiên tức là hàng rào) làm hàng rào cho Hoàng gia, để chỉ con cháu anh em với vua.

Bài “Đế hệ thi” gồm 4 câu thơ với 20 chữ có nghĩa tốt đẹp, bền vững: Miên Hồng Ưng Bửu Vĩnh/ Bảo Quý Định Long Trường/ Hiền Năng Kham Kế Thuật/ Thế Thụy Quốc Gia Xương. Theo đó, con của vua Minh Mạng bắt đầu từ chữ Miên và tiếp tục như thế đến các đời tiếp theo (Nguyễn Phúc Miên Tông - vua Thiệu Trị; Nguyễn Phúc Hồng Nhậm - vua Tự Đức; Nguyễn Phúc Ưng Lịch - vua Hàm Nghi; Nguyễn Phúc Bửu Đảo - vua Khải Định; Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy - vua Bảo Đại). Những người cùng thế hệ đều có chữ lót thứ ba như nhau, ví như Nguyễn Phúc Ưng Chân - vua Dục Đức, Nguyễn Phúc Ưng Đăng - vua Kiến Phúc, Nguyễn Phúc Ưng Lịch - vua Hàm Nghi… Tiếc thay ý tưởng trường tồn của dòng tộc vương triều Nguyễn Phúc của vua Minh Mạng đặt ra đã dừng lại ở chữ thứ năm “Vĩnh”.

Trong “Nguyễn Phúc tộc thế phả”, trang 421 ghi cụ thể về Phiên hệ: “Anh em Đức Thánh Tổ (vua Minh Mạng) gồm 12 người, Hoàng tam tử mất sớm, Thuận An công mất trước khi ngự chế Phiên hệ thi nên chỉ có 10 bài Phiên hệ thi ban cho 10 Phòng lập thành Hệ nhất chính. Giống như Đế hệ thi, những bài Phiên hệ thi giúp cho xác định thứ tự của đời”. Chẳng hạn một bài Phiên hệ thi thuộc Phòng Anh Duệ: Mỹ Lệ Anh Cường Tráng/ Liên Huy Phát Bội Hương/ Lệnh Nghi Hàm Tốn Thuận/ Vĩ Vọng Biểu Khôn Quang.

Từ đời vua Minh Mạng, con gái vua gọi là hoàng nữ, khi được sắc phong công chúa thì có tên gọi riêng, ví dụ Hoàng nữ Lương Đức được phong công chúa gọi là An Thường, Hoàng nữ Quang Tĩnh được phong công chúa gọi là Hương La… Nếu công chúa có anh em ruột làm vua thì gọi là trưởng công chúa, còn vua gọi bằng cô thì gọi là thái trưởng công chúa. Tương ứng với “Ưng” trong Đế hệ thi, con gái trực hệ gọi là Công nữ, tiếp theo Công Tôn nữ, Công Tằng Tôn nữ, Công Huyền Tôn nữ, Công Lai Tôn nữ. Tuy vậy, do quan niệm “nữ nhi ngoại tộc”, sau này đến đời thứ ba của Đế hệ thi, người ta bỏ chữ Công mà chỉ gọi Nguyễn Tôn nữ, Nguyễn Huyền Tôn nữ, Nguyễn Lai Tôn nữ.

Sau 30/8/1945, Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy - vua Bảo Đại thoái vị, chấm dứt vương triều Nguyễn thì cách đặt tên dòng trực hệ thuộc Đế hệ thi vẫn tiếp tục; riêng đối với nữ, người ta chỉ dùng chung Nguyễn Tôn nữ, hoặc Tôn nữ để lưu giữ là dòng tộc vua chúa triều Nguyễn xưa. Cũng xin nói thêm rằng, do việc kiêng húy từ thời Nguyễn Phúc Miên Tông (tên của vua Thiệu Trị) nên từ đó trở về sau đều tránh chữ “Tông”, chẳng hạn Lê Thánh Tông phải gọi là Lê Thánh Tôn...

Võ Hữu Lộc

Nguồn: https://baodaklak.vn/van-hoa-du-lich-van-hoc-nghe-thuat/202503/cach-dat-ten-trong-dong-ho-nguyen-phuc-thuoc-vuong-trieu-nguyen-a3b09a5/