Lễ Cúng rừng và Nghệ thuật "Khắp cọi" (Yên Bái) là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia

Tết rừng hay lễ “Cúng rừng” của người Mông ở Nà Hẩu, huyện Văn Yên được coi là nghi lễ tiêu biểu, thể hiện nét văn hóa tín ngưỡng đặc sắc của người Mông ở xã Nà Hẩu trong dịp đầu năm mới. Đây là dịp để cúng tạ trời đất, thần linh, Thần rừng phù hộ, ban cho mọi người sức khỏe, mùa màng bội thu, thóc lúa đầy bồ, gia súc đầy chuồng. Có thể nói, di sản là điểm hội tụ và lan tỏa những giá trị văn hóa truyền thống đặc trưng của tộc người Mông, là nơi thực hành và trao truyền trực tiếp vốn văn hóa của cộng đồng.

Là nơi thực hành và lưu giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống đặc trưng của tộc người, Tết rừng gắn với nhiều sản phẩm tinh thần được tạo ra trong quá trình thực hành di sản, từ tiếng nói, chữ viết; ngữ văn dân gian đến nghệ thuật trình diễn, tập quán xã hội và tín ngưỡng, các nghề thủ công truyền thống và hệ thống tri thức dân gian được thể hiện xuyên suốt quá trình chuẩn bị và thực hành lễ hội. 

Trong bối cảnh hiện nay, khi lễ hội nói chung trở thành nhu cầu tinh thần đối với nhiều người, đặc biệt đối với cộng đồng người Mông – một tộc người không có nhiều nghi lễ thì Tết rừng ngày càng càng trở nên quan trọng và ý nghĩa hơn bao giờ hết. Đây cũng là một tiền đề quan trọng để Yên Bái cũng như các tỉnh Tây Bắc từng bước triển khai các hoạt động bảo vệ, phát huy, khai thác giá trị di sản văn hóa phi vật thể độc đáo này để phục vụ du lịch văn hóa, trải nghiệm, góp phần phát triển kinh tế – xã hội.

Còn nghệ thuật trình diễn dân gian “Khắp cọi” là loại hình dân ca đặc sắc, có hình thức biểu hiện qua ngôn ngữ, cử chỉ, động tác, âm nhạc, đó là lời ca, tiếng hát với các nội dung và làn điệu khác nhau, có sử dụng nhạc cụ truyền thống kèm theo trong quá trình diễn xướng. Có thể đối đáp giữa hai người, hai bên hoặc trình diễn cá nhân, tập thể. Nhạc cụ được sử dụng khi trình diễn “Khắp cọi” phổ biến có: nhị hai dây, sáo ngang và trống.

Nghệ thuật “Khắp cọi” vốn gắn bó với đồng bào Tày huyện Yên Bình và huyện Lục Yên trong đời sống hàng ngày từ xa xưa. Không gian diễn xướng của “Khắp cọi” khá rộng. Người người “Khắp cọi” trong những ngày hội vui của cộng đồng làng bản, trong hội xuân, đám cưới, lên nhà mới, hát giao duyên, đối đáp, tìm hiểu, hát đón khách, thăm hỏi khi đến nhà nhau chơi.

Qua thời gian,  “Khắp cọi” đã thể hiện sức sống mãnh liệt, ngày càng lan tỏa sâu rộng trong cộng đồng, vốn di sản này đã ngày càng dày, số người thực hành ngày càng đông đảo, phổ biến, trở thành niềm tự hào của cộng đồng người Tày vùng sông Chảy. Tất cả đều toát lên tính nhân văn sâu sắc, triết lý sâu xa, thể hiện nguyện vọng chân chính của cộng đồng tộc người luôn mong muốn vươn tới chân – thiện – mỹ. 

Với Lễ “Cúng rừng” và Nghệ thuật “Khắp cọi” vừa được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đến nay, tỉnh Yên Bái đã có tổng số 11 di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; trong đó năm 2024, đã có 4 di sản được công nhận. Hai di sản văn hóa phi vật thể quốc gia trước đó được công nhận trong tháng 8 vừa qua là Lễ hội “Gầu tào” của người Mông các huyện Trạm Tấu, Mù Cang Chải, Văn Chấn, tập quán xã hội và tín ngưỡng Lễ Xên Đông (còn gọi là Lễ Cúng rừng) của người Thái Nghĩa Lộ.