Tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu thì mọi người Việt Nam đều biết, tuy nhiên rất nhiều người chưa biết bà Rịa là ai và vì sao tên bà được đặt cho vùng đất này.
Tên bà là Nguyễn Thị Rịa. Bà không phải là vua chúa, cũng không phải bậc khai quốc công thần. Bà Rịa chỉ là người phụ nữ bình thường giản dị nhưng lại có tố chất mạnh mẽ, cương nghị.
Bà Rịa là ai?
Theo sử sách, bà Rịa là người có công lớn trong quá trình khai phá vùng đất Long Điền – Xuyên Mộc, nay thuộc tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu từ thời chúa Nguyễn Phúc Tần.
Sách “Gia Định thành thông chí” của Trịnh Hoài Đức ghi chép về bà Rịa như sau: Bà Rịa là người Phú Yên, sinh năm 1665, mất năm 1759. Năm 15 tuổi, thời chúa Nguyễn Phúc Tần (1648-1687), bà có mặt trong đoàn lưu dân từ Dinh Trấn Biên (Phú Yên) vào Nam lập nghiệp.
Nơi bà đến là vùng đất bao la rộng lớn, có địa hình lồi lõm phức tạp. Đây nổi tiếng là vùng nước độc, đầy chướng khí, những nơi đầm lầy thì lau sậy mịt mù, lại có rất nhiều thú dữ. Khi đặt chân đến vùng rừng thiêng nước độc này, bà Rịa cùng dân chúng lao vào công cuộc khai hoang mở đất, lập làng ở vùng Đồng Xoài, nay thuộc xã Hòa Long, TP Bà Rịa.
Bức tượng mô phỏng cảnh Bà Rịa hướng dẫn người dân khai phá vùng đất mới.
Dần dần, bà Nguyễn Thị Rịa mở rộng phạm vi khai hoang ra vùng Gò Xoài – Phước Liễu, nay thuộc xã Tam An, huyện Long Điền, rồi tiếp tục mở đất đến Láng Dài, nay thuộc huyện Đất Đỏ, và hướng về vùng biển Xuyên Mộc.
Không chỉ khai khẩn đất đai, bà Rịa còn huy động dân chúng sửa chữa cầu cống, đường sá bị hư hỏng nặng do bão lũ, giúp đoàn quân của Nguyễn Hữu Cảnh hoàn thành nhiệm vụ mở đất phương Nam.
Thật ra, cho đến nay người ta không rõ bà Rịa họ gì, nhưng do có công lớn trong việc khai hoang lập ấp, lại nổi tiếng là người đức độ, uy tín lớn trong vùng nên bà được chúa Nguyễn Phúc Chu (1691-1752) phong tước Hàm Nghè và sắc phong ban họ chúa. Vì thế mà bà có tên Nguyễn Thị Rịa.
Bà Rịa sống qua năm đời chúa Nguyễn và mất vào năm 1759 (dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát) tại Hắc Lăng, Phước Liễu, nay là xã Tam Phước, huyện Long Điền, hưởng thọ 94 tuổi.
Bà Rịa sống qua 5 đời chúa Nguyễn, thọ 94 tuổi.
Bà Rịa không có chồng con nên 300 mẫu ruộng của bà khai khẩn được sung vào công điền, chia cho người nghèo. Nhằm khắc ghi công lao của bà, nhân dân địa phương lập khu mộ để thờ cúng và tôn vinh bằng câu đối: “Bà Rịa anh linh di vạn cổ/ Nương nương hiển hách chứng thiên kim”. Phần bia mộ của bà khắc dòng chữ “Nguyễn Thị Rịa tiên nương”.
Mộ và miếu thờ bà Rịa tọa lạc tại xã Tam Phước, huyện Long Điền. Năm 1902, Trường Viễn đông bác cổ Đông Dương xây lại mộ bà. Sau đó, khu mộ có 2 lần trùng tu nữa vào năm 1936 và 1972. Hiện tại, đây là một trong những điểm tham quan quan trọng mà du khách đến Bà Rịa – Vũng Tàu muốn tới để tìm hiểu về đất và người xứ này.
Năm 1991, tên bà Rịa đã được ghép thành tên tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu khi tỉnh này thành lập năm 1991. Năm 2012, tên bà được đặt cho thành phố trung tâm hành chính – chính trị của tỉnh, đó là thành phố Bà Rịa.
Lễ giỗ bà Nguyễn Thị Rịa được người dân quanh vùng tổ chức vào ngày 16 tháng 6 Âm lịch, lễ cúng diễn ra lúc 12h. Ngày lễ thường niên này là dịp nhân dân địa phương tưởng nhớ công ơn người phụ nữ có công khai hoang mở đất, lập làng năm xưa.
