Việt Nam ứng phó nguy cơ dân số già, khủng hoảng lao động

Bộ Y tế đang đề xuất các giải pháp can thiệp để duy trì được mức sinh thay thế tại VN, không để dân số tăng trưởng âm. Tuy nhiên, các biện pháp hỗ trợ khuyến khích sinh đủ 2 con trước 35 tuổi được áp dụng tại một số địa phương chưa thay đổi được xu hướng kết hôn  muộn và “ngại” sinh con ở người trẻ.

Kết hôn muộn, sinh ít con hoặc không muốn sinh

Theo Cục Dân số (Bộ Y tế), hiện mô hình sinh của VN chuyển dịch mức sinh cao nhất ở nhóm tuổi từ 20 – 24 sang nhóm tuổi từ 25 – 29, đồng thời với thực tế đó, tuổi kết hôn tăng, giảm tỷ lệ kết hôn. Điều này cho thấy xu hướng kết hôn muộn, không muốn kết hôn, không muốn sinh con, sinh muộn, sinh ít, sinh thưa đang ngày càng cao và có xu hướng lan rộng.

Một chuyên gia nhiều năm nghiên cứu, tham gia công tác xây dựng chính sách dân số, đánh giá xu hướng “ngại sinh, ngại kết hôn, trì hoãn sinh con” đang chịu tác động của 4 nhóm nguyên nhân. Trong đó, quá trình đô thị hóa tăng và phát triển kinh tế dẫn đến áp lực tìm kiếm việc làm, nhà ở, chi phí sinh hoạt, chi phí nuôi dạy và chăm sóc con cái đắt đỏ là một trong những tác động với các cặp vợ chồng trẻ, khiến họ trì hoãn kết hôn và cũng là yếu tố tác động đến phụ nữ trẻ, họ không sinh hoặc sinh ít con thay vì sinh 2 – 2,1 con/phụ nữ (là mức sinh thay thế mà VN đang cần duy trì).

Bên cạnh đó, ông Lê Thanh Dũng, Cục trưởng Cục Dân số, cho rằng các yếu tố khác như hạ tầng giáo dục, y tế và các dịch vụ xã hội cơ bản còn nhiều bất cập tại các khu công nghiệp, khu kinh tế cũng tác động đến quyết định sinh con của người lao động trẻ. Ngoài ra, với một số nhóm bạn trẻ, khi có học vấn, điều kiện sống được cải thiện, lối sống theo trào lưu và tâm lý thích hưởng thụ có tác động nhất định đến mức sinh thấp. Hoặc tình trạng phá thai tại khu vực tư nhân chưa được kiểm soát chặt chẽ có thể dẫn tới hậu quả vô sinh và ảnh hưởng sức khỏe bà mẹ trẻ em.

“Tại dự thảo luật Dân số do Bộ Y tế chủ trì soạn thảo và hoàn thiện, “giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh và đưa tỷ số giới tính khi sinh về mức cân bằng tự nhiên” là một trong các nhóm chính sách về dân số được đưa vào dự thảo”, một thành viên ban soạn thảo cho biết.

Hỗ trợ “chưa đủ mạnh”

Theo Bộ Y tế, hiện có 21 tỉnh, thành phố có mức sinh thấp (bình quân mỗi phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ có dưới 2 con (theo số liệu trong Quyết định 588/QĐ-TTg của Thủ tướng). Đây là các địa phương áp dụng những biện pháp khuyến khích sinh đủ 2 con tại các vùng có mức sinh thấp trong các năm qua.

Du Yên

Thông tin về kết quả can thiệp “khuyến sinh” tại các địa phương trên, ông Lê Thanh Dũng cho hay một số tỉnh, thành đã có chính sách hỗ trợ, khuyến khích đối với các phụ nữ sinh đủ 2 con trước 35 tuổi, trong đó có hỗ trợ tiền hoặc hiện vật; hỗ trợ chi phí y tế 1 lần khi sinh con.

“Mức tiền khen thưởng dù là rất nhỏ nhưng là sự động viên, khuyến khích đối với các cá nhân, cặp vợ chồng trong việc thực hiện cuộc vận động mỗi gia đình, vợ chồng sinh đủ 2 con. Hay mức hỗ trợ chi phí y tế là không đáng kể song đối với phụ nữ, gia đình lao động có thu nhập thấp thì khoản tiền đó phần nào hỗ trợ được cho họ lúc sinh con, khi mà nhu cầu chi phí cho gia đình gia tăng trong khi thu nhập giảm do nghỉ sinh… Đây là bước đệm, là nền tảng cho việc xây dựng, phát triển các chính sách hỗ trợ, khuyến khích sinh đủ 2 con”, ông Dũng đánh giá.

Tuy nhiên, về các giải pháp bền vững để “khuyến sinh” như: hỗ trợ mua nhà ở xã hội, ưu tiên được học trường công lập và một số chính sách khuyến khích khác với các cặp vợ chồng sinh đủ hai con trước 35 tuổi, như chủ trương của Chính phủ, ông Dũng cho rằng: “Đó là những chính sách lớn, cần sự tham gia của cả hệ thống chính trị và nguồn lực đầu tư lớn. Việc thí điểm các can thiệp tại vùng mức sinh thấp theo yêu cầu của Thủ tướng hiện vẫn đang trong quá trình rà soát, nghiên cứu và xây dựng, đề xuất nên chưa đủ mạnh để nâng mức sinh của các tỉnh, thành thuộc vùng có mức sinh thấp”.

Dự báo nguy cơ tăng trưởng dân số âm

Trả lời câu hỏi đang được nhiều người quan tâm: “Vì sao VN cần có chính sách khuyến khích sinh đủ 2 con, trong khi thực tế dân số vẫn gia tăng?”, Cục trưởng Cục Dân số cho biết các nghiên cứu, dự báo cho thấy xu hướng mức sinh giảm tại VN. Với xu hướng này, ngoài tác động về quy mô dân số còn dẫn đến tỷ trọng trẻ em dưới 15 tuổi giảm, tỷ trọng người già tăng lên. Hiện VN vẫn đang ở trong quá trình già hoá dân số và là một trong những quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Theo đó, khi mức sinh giảm càng làm thúc đẩy nhanh chóng quá trình già hóa dân số ở nước ta. Như vậy, nếu mức sinh tiếp tục giảm, số người được sinh ra ngày càng ít đi thì tương lai lực lượng dân số trong độ tuổi lao động sẽ giảm, trong khi tuổi thọ trung bình của người VN tăng nhanh dẫn đến tỷ trọng dân số già sẽ chiếm tỷ lệ rất cao trong tổng dân số và VN sẽ có cơ cấu dân số già.

“Do đó, các chính sách kiểm soát mức sinh cần điều chỉnh kịp thời khi mức sinh có xu hướng giảm. Hiện trên thế giới chưa có nước nào thành công trong việc đưa về mức sinh thay thế khi tổng tỷ suất sinh giảm sâu. Vì vậy, VN cần chú trọng can thiệp ngay khi có dấu hiệu xu hướng mức sinh giảm ở phạm vi rộng để tránh việc mức sinh xuống thấp”, ông Dũng cho biết.

Chuyên gia tài chính, PGS-TS Ngô Trí Long cũng đề nghị Chính phủ cần có thêm nhiều chính sách hỗ trợ để khuyến khích sinh đủ 2 con như hỗ trợ về thuê nhà, mua nhà ở xã hội (ưu đãi lãi suất). Hay các chính sách giáo dục, y tế để họ giảm bớt áp lực, sẵn sàng tâm lý và điều kiện để chủ động sinh con. Nếu không sớm có giải pháp, theo ông Long, chúng ta sẽ đứng trước nguy cơ mất lực lượng lao động trẻ dồi dào, sẽ không hút được các doanh nghiệp FDI, cũng như các tập đoàn lớn trên thế giới. Như vậy nền kinh tế sẽ đối mặt với khủng hoảng lao động.

Trong khi đó, theo dự thảo luật Dân số, một trong các nhóm vấn đề được đưa ra là quy định về điều chỉnh quy mô dân số, điều chỉnh mức sinh, thực hiện duy trì mức sinh thay thế, kế hoạch hóa gia đình và quy định về số con. Theo ban soạn thảo, việc điều chỉnh mức sinh phải gắn với yêu cầu giảm sinh ở những tỉnh, thành có mức sinh cao, duy trì kết quả đạt được ở những tỉnh, thành đạt mức sinh thay thế, tăng sinh ở những nơi có mức sinh thấp để đạt mức sinh thay thế.

Với các mục tiêu cơ bản trên, dự thảo đề xuất 3 giải pháp, trong đó có đề xuất quy định các cặp vợ chồng, cá nhân có quyền quyết định về thời gian sinh con, số con và khoảng cách giữa các lần sinh để bảo đảm trách nhiệm chăm sóc và nuôi dạy con tốt.

Theo Cục Dân số, đề xuất này có ưu điểm là tránh được tình huống mức sinh xuống quá thấp, không vực lên được như một số nước phải đối mặt. Kinh nghiệm từ một số nước trên thế giới cho thấy, khi đạt mức sinh thay thế, nếu chậm nới lỏng các biện pháp kiểm soát sinh sản thì mức sinh sẽ giảm xuống rất thấp, chưa có nước nào thành công trong việc đưa mức sinh lên mức sinh thay thế.

Tuy nhiên, giải pháp này cũng có hạn chế là nếu không chú trọng tuyên truyền vận động dễ dẫn tới tăng đột biến mức sinh. Ước tính, quy mô dân số đến năm 2030 tăng 2 triệu người so với giải pháp tiếp tục thực hiện kế hoạch hóa gia đình như hiện nay, ảnh hưởng tới chỉ số thu nhập bình quân trên đầu người và chi bảo đảm an sinh xã hội. Do đó, dự thảo cũng quy định cặp vợ chồng, cá nhân có nghĩa vụ thực hiện chính sách, pháp luật về dân số và các cuộc vận động của Đảng và Nhà nước về công tác dân số phù hợp với từng thời kỳ.