Lan tỏa giá trị di sản then trong cộng đồng

Các nghệ nhân biểu diễn tại Liên hoan hát then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái năm 2024 tại Hà Nội.

Then và đàn tính là một loại hình diễn xướng dân gian của đồng bào dân tộc Tày, Nùng, Thái tại miền núi Tây Bắc, Đông Bắc. Ngày nay, cùng với việc di cư, sinh sống của đồng bào ở các vùng đất mới trong cả nước, then và đàn tính đã vượt ra khỏi không gian thực hành quen thuộc. Sự tham dự của các đoàn đến từ Đắk Nông, Đắk Lắk, Lâm Đồng và Hà Nội tại liên hoan lần này đã cho thấy điều đó, đồng thời là minh chứng cho sức sống mạnh mẽ của một loại hình di sản đặc sắc, góp phần lan tỏa nét đẹp văn hóa đặc trưng cùng những giá trị của nghệ thuật hát then, đàn tính, tạo điều kiện cho cộng đồng tham gia vào bảo tồn và phát huy giá trị của then.

Năm 2019, Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam được UNESCO ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện nhân loại. Đóng vai trò quan trọng trong đời sống của các dân tộc Tày, Nùng, Thái vùng Tây Bắc, Đông Bắc, then không chỉ mang giá trị tín ngưỡng mà còn là nguồn lực góp phần phát triển du lịch bền vững. Hiện nay, tại nhiều khu du lịch, hát then-đàn tính đã trở thành sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn, thu hút sự quan tâm của du khách. Trong đời sống, bên cạnh then tín ngưỡng hay then cổ; then văn nghệ, còn gọi là “then mới” phát triển mạnh mẽ với những giá trị nổi bật trong các hoạt động du lịch cộng đồng.

Phong trào sáng tác lời mới dựa trên làn điệu cũ khiến làn điệu then thêm màu sắc mới. Then văn nghệ không chỉ hay về nhạc điệu mà ngôn từ phù hợp gu âm nhạc hiện đại. Nhiều bài then văn nghệ mới mẻ như: Ánh trăng Bản Giốc, Ba Bể cảnh tiên, Lạng Sơn quê noọng, tổ khúc Non xa xa nước xa xa, Suối Lê-nin nhớ Bác… đã kết nối then với nhiều đối tượng khán giả hơn, góp phần nuôi dưỡng và phát huy giá trị của then trong đời sống âm nhạc đương đại. Cả hai loại hình then đã làm giàu có thêm kho tàng văn hóa nghệ thuật của dân tộc Tày, Nùng, Thái, tạo mối liên kết sâu sắc trong đời sống văn hóa cộng đồng.

Ở Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Giang… di sản then phát triển mạnh mẽ ở hai loại hình là then tín ngưỡng và then văn nghệ. Hiện nay, tỉnh Lạng Sơn có hơn 500 nghệ nhân thực hành then, hơn 60 câu lạc bộ hát then-đàn tính với khoảng 1.500 thành viên tham gia, tạo nên phong trào hát then sâu rộng. Lạng Sơn tích cực quảng bá, mở lớp truyền dạy, thành lập các câu lạc bộ để bảo tồn và phát triển di sản then.

Tại Cao Bằng, hát then-đàn tính là niềm tự hào của nhân dân trong tỉnh. Trên địa bàn tỉnh đang có khoảng 700 câu lạc bộ văn nghệ quần chúng, nòng cốt là hát then. Gần đây, Cao Bằng duy trì tổ chức liên hoan hát then, đàn tính cấp tỉnh. Hội Bảo tồn dân ca dân tộc của tỉnh Cao Bằng rất chú trọng hoạt động, sưu tầm nghiên cứu và bảo tồn các làn điệu dân ca dân tộc với hơn 2.000 hội viên tham gia, tạo nên phong trào hát then rộng khắp. Nhiều nghệ nhân mở lớp truyền dạy hát then, trao truyền giá trị di sản cho thế hệ sau. Riêng năm học 2023-2024, ngành văn hóa tỉnh Cao Bằng phối hợp ngành giáo dục và đào tạo đã đưa hát then vào giảng dạy thử nghiệm tại một số trường học, khuyến khích thế hệ trẻ tìm hiểu, yêu thích loại hình dân ca này.

Tại Tuyên Quang hiện nay có 70 câu lạc bộ hát then-đàn tính với các nghệ nhân là nòng cốt, khơi dậy phong trào hát then, đồng thời tích cực sưu tầm và lưu giữ các làn điệu then cổ. Ở các điểm du lịch cộng đồng của tỉnh Thái Nguyên như Làng văn hóa Tày Thái Hải, Làng du lịch cộng đồng Bản Quyên, Câu lạc bộ Then ATK Định Hóa đã khai thác then như một nguồn tài nguyên văn hóa để thu hút du khách. Tại Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh đều thành lập những câu lạc bộ hát then-đàn tính với hạt nhân là những bạn trẻ cùng niềm đam mê gìn giữ âm nhạc dân tộc; qua đó, đưa di sản then vào hoạt động du lịch mở ra hướng đi mới cho nhiều địa phương trong bảo tồn và phát huy giá trị then trong đời sống sinh hoạt văn nghệ. Then đã và đang được truyền thêm sức sống mạnh mẽ qua việc lồng ghép vào các hoạt động du lịch cộng đồng; thường xuyên góp mặt trong các chương trình lễ hội, sự kiện chính trị của các địa phương.

Di sản then đang được bảo tồn và phát huy mạnh mẽ, không chỉ là tài sản văn hóa quý giá của người Tày, Nùng, Thái mà còn mang ý nghĩa sâu sắc trong đời sống tinh thần, đóng vai trò quan trọng trong phát triển du lịch bền vững các tỉnh vùng Đông Bắc. Gần đây, trong hội thảo về khơi nguồn, phát triển du lịch văn hóa vùng Đông Bắc, nhiều đại biểu cùng chung nhận định, nếu như các chính sách bảo tồn hát then-đàn tính khuyến khích cộng đồng cùng chung tay thực hành, then sẽ phát huy được giá trị xứng đáng với tầm vóc, trở thành một sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo của vùng Đông Bắc và góp phần tạo nên giá trị kinh tế cho cộng đồng địa phương.

Để khai thác hiệu quả tiềm năng của di sản then trong phát triển du lịch, cần thực hiện các giải pháp đồng bộ như tăng cường bảo tồn không gian văn hóa, phát triển các sản phẩm du lịch mới gắn liền với then; các chính sách bảo vệ không gian văn hóa, kiến trúc truyền thống và các hoạt động nghi lễ, sinh hoạt cộng đồng; thường xuyên tổ chức giao lưu, hợp tác, liên kết để nghệ thuật then được lan tỏa rộng rãi.

Để then tín ngưỡng được bảo tồn và phát huy bản sắc riêng biệt mạnh mẽ, cần có chính sách khuyến khích, động viên các nghệ nhân truyền dạy nghề then cho thế hệ trẻ, cũng như tham gia phục vụ cộng đồng. Đối với then văn nghệ, cần tạo sân chơi để nghệ nhân, nghệ sĩ và người yêu then sáng tác những bài then mới, cải biên các bài then cổ điển, tạo ra những sáng tạo mang đậm hơi thở của thời đại; động viên người trẻ tham gia thực hành và bảo vệ then; tăng cường quảng bá, giới thiệu then văn nghệ đến gần hơn với công chúng qua các nền tảng mạng xã hội như YouTube, Facebook, TikTok… Với những cách làm phù hợp hiện nay, thực hành then sẽ luôn được cộng đồng địa phương, các tổ chức văn hóa bảo vệ và phát triển.