Biểu tượng của bến sông
Trong khuôn viên êm đềm của khu vườn có gốc cây vú sữa cổ thụ ở thôn Thống Nhất, xã Tịnh Ấn Tây, TP. Quảng Ngãi, tỉnh Quảng Ngãi, ông Mai Văn Quýt (79 tuổi) đang cần mẫn thực hiện “công trình của ký ức” một thời, đó là dựng lại bờ xe nước, một công cụ đưa nước tưới tiêu từ dòng sông lên đồng ruộng đã vắng bóng gần 50 năm qua ở vùng đất này.
Ông Quýt kể lại, dọc con sông Trà Khúc mỗi mùa khô, những bờ xe nước được đặt bên sông để guồng nước đưa vào đồng ruộng tưới tiêu. Mỗi bờ xe đặt trên sông có khoảng 9-10 bánh xe, mỗi bánh có đường kính khoảng 10 -12m. Chiếc bờ xe nước mà ông hoàn thiện bây giờ chỉ bằng 1 phần nhỏ của những bờ xe nước khi xưa. Mỗi bánh xe ông phải làm trong khoảng 1 tháng mới xong. Với một bờ xe nước có từ 9-10 bánh xe như thế, ông phải mất cả năm ròng để làm thô, sơn phết chống mối mọt, rồi ráp từng bánh xe vào kệ và hoàn thiện từng phần một.
Giống như những chiếc “cọn nước” ở vùng miền núi phía Bắc, điều đặc biệt của những bờ xe nước này là sự liên kết với nhau của tất cả các bánh xe thay vì đặt từng bánh xe rời như đồng bào vùng núi phía Bắc. Ông Quýt kể, những bờ xe nước sông Trà thủa trước với đường kính 12m, thì ít nhất phải có gần 10 người chung sức làm trong vài tháng mới xong. Chưa kể nguyên liệu là tre phải được chuẩn bị trước cả năm trời mới đủ. Những thân tre dài chừng 5-7m được thu gom về, ngâm nước khoảng 6 tháng để chống mối mọt thì mới có thể sử dụng. Người chủ đạo cho công trình phải có kiến thức, phải có kỹ năng để chỉ đạo từng người thực hiện phần công việc của mình.
Để dựng bờ xe nước, từng người thợ phải bắc giàn giáo cao 6 – 8m, sử dụng những cây tre được ngâm nước để đặt buộc, ghép mộng, đan cài nhau làm sao cho bánh xe được dần thành hình và thật chắc chắn. Tất cả những công việc ấy phải được thực hiện bên mép sông, nơi những phù sa từ thượng nguồn sủi bọt sóng vỗ vào từng thân tre. Những bánh xe nước được dựng lên bên vùng nước được gọi là “bờ cừ”. Xung quanh mỗi bánh xe được buộc lạt kết nối hàng trăm ống tre đặt nghiêng một góc đã được tính toán cẩn trọng để khi bánh xe quay, các ống tre mang đầy nước quay tròn đưa lên cao đổ vào máng nước, dẫn nước về đồng ruộng phía xa. Khi một bánh xe nước hoàn thành, trọng lượng khi ngậm nước có thể nặng tới hơn 1 tấn.
Ông Quýt cũng tiết lộ thêm rằng, thông thường mỗi bờ xe nước như thế có tuổi đời từ 40 – 50 năm. Tuy nhiên, sau mỗi mùa mưa bão hay nước lũ thượng nguồn sông Trà đổ xuống, nhiều bờ xe nước bị cuốn trôi hoặc hư hỏng. Người dân làng trên, xóm dưới lại cùng nhau sửa chữa, dựng lại để dẫn nước cho vụ mùa. Lâu dần, những khi xong vụ tưới tắm, người làng lại huy động ra bên sông để dời bờ xe nước vào gần bờ hơn phòng những cơn lũ lụt.
Những bờ xe nước bởi vậy không chỉ đơn thuần là công cụ trong lao động sản xuất, là công trình nghệ thuật mang dấu ấn riêng của bàn tay, khối óc con người, mà còn chứa đựng nét đẹp văn hóa truyền thống, là nút thắt tình cảm đoàn kết thêm thắm đượm, nghĩa tình của xóm làng bên đồng ruộng. Chính vì thế, bờ xe nước được xem là biểu tượng của người Quảng Ngãi về tính cần cù, sáng tạo, được coi là giải pháp thủy lợi quan trọng phục vụ cho sản xuất nông nghiệp một thời khốn khó những năm thuộc thập kỷ 40 – 50 của thế kỷ trước.
Người dựng lại ký ức thời gian
Cơn mưa phùn đầu Xuân nhẹ phủ xuống tầng cây vú sữa như từng giọt thời gian gõ nhịp vào ký ức. Dưới gốc cây vú sữa cổ thụ trong vườn nhà, lão nghệ nhân già Mai Văn Quýt vẫn cặm cụi vót từng nan tre, tỉ mỉ cắm cài, sơn sửa, cẩn thận cân đo từng chút một những khớp nối, trau chuốt từng sợi cước để tạo hình cho sản phẩm của mình.
Sinh ra trong gia đình có ba đời làm bờ xe nước, trong số 10 người con, ông Quýt là con thứ 6 duy nhất còn nắm giữ kỹ thuật làm nghề của cha truyền lại. Bắt đầu làm bờ xe nước từ năm 16 tuổi, người đàn ông gần bát thập này đã dựng lại không biết bao nhiêu bờ xe nước lớn nhỏ. Những bờ xe nước loại nhỏ thì để trưng bày, những bờ xe lớn hơn thì để dựng nước tưới tiêu.
Tuy nhiên, từ khi các công trình kênh mương thủy lợi được xây dựng, máy bơm nước bằng dầu, rồi bằng điện được đưa vào vận hành sử dụng thì những bờ xe nước cũng biến mất bên triền sông Trà Khúc. Nhiều năm qua, ông Quýt vẫn cặm cụi làm những bờ xe nước, nhưng chỉ là những sản phẩm mini dùng để trưng bày là chính. Mỗi bờ xe mô hình có từ 2 đến 4 bánh xe, tùy theo nhu cầu người sử dụng. Sản phẩm lưu niệm này được không ít người đặt mua đưa về phố thị để hoài nhớ bờ sông, đồng ruộng một thời.
Bây giờ tuổi đã cao, ông Quýt vẫn đau đáu một nỗi niềm, tìm ai để truyền lại tất cả các kỹ thuật làm bờ xe nước này? Ông mong muốn được dựng lại một công trình bờ xe nước hoàn chỉnh, nguyên bản đặt bên bờ sông để lưu giữ lại ký ức, biểu tượng dòng sông Trà Khúc một thời. Đồng thời cũng là điểm nhấn cho lĩnh vực du lịch thủy nông – du lịch canh nông của tỉnh Quảng Ngãi.
Ông Bùi Văn Tiến, Phó Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Quảng Ngãi cho biết, dịp Tết Giáp Thìn 2024 vừa qua, trong Chương trình “Sắc quê Quảng Ngãi tại TP. Hồ Chí Minh lần I – năm 2024”, công trình bờ xe nước với 9 bánh xe của ông Mai Văn Quýt được mang vào thành phố mang tên Bác để trưng bày, triển lãm. Sau đó Ban Tổ chức đã tặng lại mô hình này. Đây là công trình được ông Quýt thực hiện trong nhiều năm mới hoàn thành, đã có khách hàng trả giá 150 triệu đồng nhưng ông Quýt không bán. Niềm vui của ông Quýt là được bảo tồn, phát huy, lan tỏa những giá trị di sản văn hóa của vùng đất Quảng Ngãi để người dân cả nước được biết đến. Đồng thời, để những người con Quảng Ngãi xa quê được sống lại những ký ức, biểu tượng một thời đầy nhờ thương của dòng sông quê nhà.
