Sự ra đời và những đóng góp vô cùng quan trọng của Đoàn 559 – Bộ đội Trường Sơn gắn với tuyến “huyết mạch” đường Hồ Chí Minh, đã góp phần to lớn vào thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Từ đó, ghi dấu ấn vào lịch sử như một con đường huyền thoại – một biểu tượng của tinh thần quyết chiến, quyết thắng của dân tộc ta.
Đơn vị N237 (Đội TNXP 237 – thuộc Ban xây dựng 67 Trường Sơn) thăm lại chiến trường xưa nhân kỷ niệm 55 năm ngày thành lập đơn vị (1969 – 2024). Ảnh: Đức Lập (Hội Cựu TNXP tỉnh)
Sau khi Hiệp định Giơ-ne-vơ 1954 được ký kết, đất nước ta bị chia cắt: Miền Bắc đi lên chủ nghĩa xã hội, miền Nam vẫn tạm thời nằm dưới sự kiểm soát của chính quyền Ngô Đình Diệm. Trước yêu cầu cách mạng mới đòi hỏi Đảng ta phải đề ra các quyết sách mới. Do đó, tháng 1/1959 Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng Lao động Việt Nam lần thứ 15 (khóa II), đã đề ra nhiệm vụ cách mạng Việt Nam. Trong đó, việc nhanh chóng mở đường vận chuyển chi viện chiến lược cho các chiến trường miền Nam trở thành một nhiệm vụ quan trọng, cấp bách của toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta.
Trước yêu cầu đó, tháng 5/1959 Tổng Quân ủy và Bộ Quốc phòng quyết định thành lập Đoàn công tác quân sự đặc biệt (sau gọi là Đoàn 559). Đoàn có nhiệm vụ mở đường vận chuyển hàng hóa, đồng thời tổ chức đưa đón bộ đội, chuyển công văn, tài liệu từ miền Bắc vào miền Nam và ngược lại. Sau một thời gian gấp rút chuẩn bị, ngày 19/5/1959 Thường trực Tổng Quân ủy chính thức giao nhiệm vụ cho Đoàn công tác quân sự đặc biệt. Theo đó, năm 1959 Đoàn có nhiệm vụ soi đường, bảo đảm giao thông liên lạc từ miền Bắc vào miền Nam; vận chuyển gấp 7.000 súng bộ binh; tổ chức đưa 500 cán bộ trung cấp, sơ cấp hành quân vào chiến trường làm nòng cốt xây dựng lực lượng chủ lực. Để hoàn thành nhiệm vụ, Tổng Quân ủy, Bộ Quốc phòng quyết định biên chế bước đầu của Đoàn gồm 500 cán bộ, chiến sĩ. Ngoài Đoàn bộ, Đoàn còn được tổ chức thành Tiểu đoàn vận tải bộ 301 và các bộ phận như xây dựng kho, bao gói hàng, sửa chữa vũ khí, chế biến thực phẩm.
Đầu tháng 6/1959, Đoàn tổ chức đội khảo sát mở tuyến bí mật vào Nam. Tuyến đường này bắt đầu từ Khe Hó (nằm giữa một thung lũng ở Tây Nam Vĩnh Linh), sau đó vạch tuyến phát triển về hướng Tây Nam. Điểm đặt trạm cuối cùng là Pa Lin, kế cận trạm tiếp nhận của Khu 5. Ngày 13/8/1959 chuyến hàng đầu tiên chính thức vượt Trường Sơn. Vượt qua cung đường vô cùng gian khổ, ngày 20/8/1959, chuyến hàng được gùi bộ đã bàn giao cho Liên khu 5 tại Tà Riệp, bao gồm 20 khẩu tiểu liên Tuyn, 20 khẩu súng trường Mát, 10 thùng đạn tiểu liên và đạn súng trường. Dù số lượng ít, song thành công của chuyến hàng đầu tiên có ý nghĩa hết sức quan trọng, tạo tiền đề để ngày 12/9/1959 Bộ Quốc phòng ra quyết định chính thức thành lập Đoàn 559 trực thuộc Bộ Quốc phòng.
Nối tiếp thành công bước đầu và với “Quyết tâm tự lực cánh sinh, tranh thủ sử dụng đi đường cũ, đồng thời tiếp tục soi đường mới để làm đường dự bị”, trong những năm tiếp theo, Đoàn 559 – Bộ đội Trường Sơn và hệ thống đường Hồ Chí Minh đã nhanh chóng phát triển, đáp ứng yêu cầu trong từng giai đoạn cách mạng miền Nam. Ngày 31/1/1961, Bộ Chính trị ra Nghị quyết về nhiệm vụ quân sự 5 năm (1961-1965) và phương hướng, nhiệm vụ trước mắt của cách mạng miền Nam. Trong đó, tập trung mở rộng đường hành lang vận chuyển Bắc – Nam, cả đường bộ và đường biển; nâng dần quy mô và khối lượng, tiếp tế vận chuyển phương tiện vũ khí, cung cấp tài chính từ miền Bắc vào miền Nam. Trước tình hình địch đánh phá ngày càng ác liệt, Trung ương Đảng Nhân dân cách mạng Lào nhất trí với đề nghị của ta về việc mở tuyến đường vận tải trên đất Lào. Đồng thời, đề nghị dùng đường đó để vận chuyển một số nhu cầu thiết yếu tới Nam Lào, cùng Lào mở rộng vùng giải phóng ở khu vực này. Ngày 14/6/1961, Đoàn 559 chính thức hoạt động trên tuyến Tây Trường Sơn.
Ngày 23/10/1961, Bộ Quốc phòng ra Quyết định số 96/QP phát triển Đoàn 559 tương đương cấp sư đoàn, quân số 6.000 người. Các chiến sĩ Trường Sơn vừa là người lính vận tải, vừa là chiến sĩ bộ binh, công binh, vừa công tác, vừa chiến đấu. Đến cuối năm 1964, Đoàn 559 cùng các đơn vị vũ trang, thanh niên xung phong và giao thông Quân khu 4, đã xây dựng được tuyến hành lang vận tải, gồm nhiều trục đường gùi thồ và một trục đường cơ giới ở Tây Trường Sơn. Đến cuối năm 1967, đã xây dựng được một mạng đường vững chắc với 2.959km đường ô tô (gồm các trục dọc chính, trục dọc phụ, đường ngang, đường vòng tránh và đường vào kho lấy hàng), tạo nên một thế trận cầu đường có thể hỗ trợ, bổ sung cho nhau.
Trong giai đoạn 1969-1972, hệ thống đường vận chuyển chiến lược Trường Sơn không chỉ phát triển vào các chiến trường Nam Bộ và Tây Nguyên; mà còn được phát triển mạnh ra phía Bắc, tiếp giáp với hậu phương lớn miền Bắc. Tháng 7/1970, Bộ Tư lệnh 559 được đổi tên thành Bộ Tư lệnh Trường Sơn. Ngày 5/5/1971, Bộ Tư lệnh Trường Sơn huy động toàn bộ lực lượng công binh và một số lực lượng khác đồng loạt ra quân mở “đường kín” (các con đường chạy dưới các tán cây của rừng Trường Sơn). Đến cuối năm 1971, toàn tuyến đã mở được 1.190km “đường kín”. Từ đây, vận chuyển trên “đường kín” trở thành xu thế chủ đạo trên đường Hồ Chí Minh. Đồng thời, được Đảng ủy và Bộ Tư lệnh Trường Sơn đánh giá rất cao, và coi đó là một thành tựu có ý nghĩa chiến lược, tạo được thế bất ngờ đối với không quân địch.
Bộ đội Trường Sơn tỉnh Thanh Hóa trong một dịp gặp mặt đồng đội.
Từ khi ra đời cho đến Cuộc tổng tiến công và nổi dậy mùa xuân năm 1975 toàn thắng, đường Hồ Chí Minh đã không ngừng được mở rộng, kéo dài, ngày càng phát triển và vươn sâu tới các chiến trường, các hướng chiến lược, chiến dịch. Đến cuối cuộc kháng chiến chống Mỹ, tuyến đường này đã mở rộng, vươn dài tới Lộc Ninh (Bình Phước), với tổng chiều dài gần 17.000km đường cho xe cơ giới (gồm 5 trục dọc, 21 trục ngang); đường giao liên dài trên 3.000km; đường ống dẫn xăng dầu gần 1.400km và hệ thống đường vòng tránh, đường sông, đường thông tin liên lạc. Cùng với đó, trên mọi nẻo đường, hệ thống cung trạm, binh trạm, kho tàng, bến bãi, trạm bảo dưỡng sửa chữa xe máy… được xây dựng trong một thế trận ngày càng hoàn chỉnh, đáp ứng yêu cầu ngày càng tăng của chiến trường.
Trong suốt 16 năm kể từ khi ra đời, Bộ đội Trường Sơn gắn với đường Hồ Chí Minh đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ chi viện từ hậu phương lớn cho các chiến trường miền Nam Việt Nam, Lào và Campuchia. Qua đó, góp phần to lớn làm nên cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân năm 1968, Cuộc tiến công chiến lược năm 1972, Chiến thắng Đường 9 – Nam Lào và đặc biệt là Đại thắng mùa Xuân 1975. Tính chung trong toàn bộ cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Bộ đội Trường Sơn thông qua tuyến đường Hồ Chí Minh, đã vận chuyển chi viện cho các chiến trường trên 1,5 triệu tấn hàng hóa và 5,5 triệu tấn xăng dầu. Đồng thời, bảo đảm cho hơn 1,1 triệu lượt cán bộ, chiến sĩ đi vào chiến trường miền Nam và các hướng mặt trận lớn; đưa hơn 650.000 lượt cán bộ, chiến sĩ từ các chiến trường về hậu phương miền Bắc, trong đó có gần 310.000 thương, bệnh binh.
Không chỉ là tuyến vận chuyển sức người và hàng hóa từ hậu phương ra tiền tuyến, Trường Sơn còn có một vị trí chiến lược quan trọng như là “xương sống” ở bán đảo Đông Dương. Đây là nơi “đứng chân” của các binh đoàn chủ lực và các đơn vị binh chủng, kỹ thuật; là vùng hậu phương trực tiếp của các chiến trường; bàn đạp xuất kích đã được chuẩn bị sẵn cho các binh đoàn chủ lực tiến công ra các hướng chiến dịch, chiến lược quan trọng. Không những thế, đường Hồ Chí Minh còn là chiến trường tổng hợp trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, trong đó Bộ đội Trường Sơn là lực lượng nòng cốt. Đặc biệt, đường Hồ Chí Minh là biểu tượng sáng ngời của tình đoàn kết chiến đấu đặc biệt chống kẻ thù chung của ba nước Việt Nam – Lào – Campuchia và sự ủng hộ, giúp đỡ to lớn của bạn bè quốc tế. Sự ra đời của tuyến đường Hồ Chí Minh và hoạt động tác chiến, mở đường của Bộ đội Trường Sơn đã góp phần quan trọng vào sự phát triển nền khoa học nghệ thuật quân sự Việt Nam độc đáo, sáng tạo.
Với ý nghĩa lịch sử hết sức to lớn và quan trọng đó, kỷ niệm 65 năm Ngày mở Đường Hồ Chí Minh – Ngày Truyền thống Bộ đội Trường Sơn là dịp để hậu thế tri ân các thế hệ cha anh đã từng “xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước”. Đồng thời, nỗ lực và trách nhiệm để phát huy kỳ tích đường Hồ Chí Minh huyền thoại, truyền thống Bộ đội Trường Sơn anh hùng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.
Khôi Nguyên
