“Có đi có lại” và “Có đi có lại mới toại lòng nhau”

Độc giả Thanh Hoài hỏi: “Có ý kiến cho rằng câu “Có đi có lại” là bản rút gọn của “Có đi có lại mới toại lòng nhau”, và hai bản này là đồng nghĩa. Tuy nhiên, có người lại cho rằng đây là hai bản tồn tại độc lập và được dùng với ý nghĩa khác nhau.

Vậy, xin chuyên mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa” cho biết, hai bản nói trên là đồng nghĩa hay khác nghĩa, và nếu là khác nghĩa thì chúng khác nhau như thế nào?

Xin trân trọng cảm ơn.

Trả lời: “Có đi có lại” và “Có đi có lại mới toại lòng nhau” là hai câu tồn tại độc lập và mang ý nghĩa khác nhau.

1. “Có đi có lại”

“Có đi có lại” chỉ mối quan hệ dựa trên nguyên tắc đôi bên cùng có lợi; đôi bên đều phải đáp ứng, quan tâm tới lợi ích của nhau, tương tự “Ông đưa chân giò, bà thò chai rượu”, “Bánh ít trao đi, bánh dì trao lại”, “Bánh ú đi, bánh dì lại”, “Bánh đúc trao qua, bánh đa trao lại”.

Quan hệ “có đi có lại” mang tính chất đổi chác, sòng phẳng, và nó sẽ không thể hình thành cũng như không thể duy trì nếu một trong hai bên không đáp ứng, hoặc vi phạm nguyên tắc ấy.

Không phải bỗng dưng mà có tới 7 cuốn từ điển chúng tôi có trong tay dành một mục riêng cho “có đi có lại”. Sau đây là một số dẫn chứng:

– Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Vietlex): “có đi có lại – đối xử tốt lại với người đã đối xử tốt với mình.

– Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý): “có đi có lại – Trao đổi, đối xử bình đẳng, ngang bằng trên cơ sở hai bên cùng có lợi”.

– Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức): “có đi có lại – bt. Có qua lại với nhau, theo lẽ phải thế, có chịu ơn phải trả”.

– Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam (nhóm Vũ Dung): “có đi có lại: Có sự đền đáp lại khi đã hưởng của người trong quan hệ đối xử với nhau; Ăn ở đầy đặn, có trước có sau”.

Sau đây chúng tôi xin dẫn một số ngữ liệu minh họa cho “Có đi có lại”:

– Trong bài viết có tiêu đề “Có đi có lại!”, Báo Nhân Dân có đoạn: “Phát biểu ý kiến tại họp báo hôm đầu tuần ở Tehran, Tổng thống Pezeshkian nêu rõ: “Nếu Mỹ và một số nước châu Âu thực hiện các cam kết của họ, chúng tôi cũng sẽ tuân thủ thỏa thuận. Nếu họ không làm, chúng tôi cũng sẽ không làm”. (Báo Nhân Dân – 2024).

Theo đây, nếu A không “có đi” thì lập tức B cũng sẽ không “có lại”.

– “Ông Trump và những người ủng hộ ông đưa ra lập luận rất đơn giản về thuế quan có đi có lại: nếu các công ty Mỹ phải chịu thuế quan và các rào cản thương mại khác khi bán hàng hóa của họ sang một quốc gia khác, hàng hóa từ nước đó vào Mỹ cũng phải bị áp thuế quan tương xứng”. (Thuế quan “có đi có lại” của ông Trump đe dọa kinh tế toàn cầu – vneconomy.vn – 2025).

Như đã viết ở trên, câu “Có đi có lại” tương tự “Ông đưa chân giò, bà thò chai rượu”, hay “Bánh ít trao đi, bánh dì trao lại”, “Bánh ú đi, bánh dì lại”, “Bánh đúc trao qua, bánh đa trao lại”, “Quả mơ đi quả mận lại”,…

Ngữ liệu sau đây sẽ chứng minh điều đó:

“Theo ông Chiêm, muốn các nhà tài trợ hỗ trợ các đội bóng thì địa phương cũng phải có chính sách tạo điều kiện, ưu đãi họ, bởi đã làm kinh doanh thì phải có lợi nhuận! Với phương châm “ông có chân giò, bà thò chai rượu”, nhiều địa phương như Thanh Hóa, Quảng Ninh, Hải Phòng… đã tìm cách kêu gọi các nhà đầu tư, đầu tư vào các câu lạc bộ bóng đá thay vì phải dùng ngân sách tỉnh để hỗ trợ đội bóng”. (Báo Nghệ An – 2017).

Cũng cần lưu ý, “Có đi có lại” còn được sử dụng như một thành ngữ, ám chỉ mối quan hệ nào đó chỉ đơn thuần là vì lợi ích của đôi bên, chứ không phải xuất phát từ tình cảm hay lòng tốt dành cho nhau. Ví dụ: “Chẳng qua họ đến với nhau là có đi có lại. Một khi không còn đem lại lợi lộc cho nhau nữa, thì ông đi đường ông, tôi đi đường tôi”.

2. “Có đi có lại mới toại lòng nhau”

Nếu “Có đi có lại” chỉ mối quan hệ dựa trên nguyên tắc đôi bên cùng có lợi (thiếu đi thiện chí, trách nhiệm của một trong hai bên thì ngay lập tức sự hợp tác, hay mối quan hệ này sẽ dừng lại hoặc không thể diễn ra), thì “Có đi có lại mới toại lòng nhau” lại đưa ra một lời khuyên, một kinh nghiệm trong ứng xử: Ai đó làm điều gì đó tốt đẹp cho mình thì mình cũng phải có sự đáp lễ tương xứng, chu đáo thì mối quan hệ đó mới tốt đẹp, bền chặt được. Theo đây, nếu đem câu “Có đi có lại mới toại lòng nhau” để thay vào ngữ cảnh của một số ngữ liệu mà chúng tôi trích dẫn từ báo chí ở mục “1- Có đi có lại” thì sẽ thấy không hợp lý.

Như vậy, “Có đi có lại mới toại lòng nhau” không mang tính nguyên tắc, điều kiện đặt ra trước và buộc phải có, đòi hỏi hai bên phải đáp ứng tức thì giống như câu “Có đi có lại”, mà trên tinh thần tự nguyện, sự biết điều trong ứng xử, đối đãi với nhau lâu dài. Điểm khác biệt cơ bản ở đây chính là cụm từ “mới toại lòng nhau”. Nghĩa là có thể bên này “có đi” nhưng bên kia không, hoặc ít khi “có lại” thì mối quan hệ đó vẫn được thiết lập. Nhưng nếu điều đó cứ liên tục diễn ra thì lâu dần quan hệ đôi bên sẽ bị nhạt phai, hoặc một trong hai bên sẽ cảm thấy không hài lòng, chứ không đến mức chấm dứt ngay lập tức như mối quan hệ dựa trên nguyên tắc “Có đi có lại”.

Mẫn Nông (CTV)