Công cuộc nghiên cứu bảo tồn di sản phố cổ Hội An bắt đầu từ cuối mùa xuân năm 1982. Khá tình cờ, song có muộn hơn thì cũng sẽ diễn ra.
Tiểu ban Việt Nam - Ba Lan về tu bổ di tích kiến trúc dân tộc Chăm khởi đầu công việc từ năm 1981. Đã nhiều lần ở Đà Nẵng, các anh lãnh đạo Ty Văn hóa - Thông tin Quảng Nam - Đà Nẵng và Phòng Bảo tàng tỉnh bày tỏ ý muốn mời các chuyên gia viếng thăm phố cổ Hội An. Họ đã nghe nói về kinh nghiệm của Ba Lan bảo tồn và khôi phục các khu phố cổ. Biết đâu, các bạn sẽ giúp được gì đó. Và vào một ngày nghỉ việc ở Mỹ Sơn, kiến trúc sư K. Kwiatkowski, Trưởng Tiểu ban, Tiến sĩ K. Majewski, Phó Giám đốc chi nhánh tu bổ di tích ở thành phố Lublin, cùng người viết những dòng này đến Hội An. Họ đã bị phố cổ cuốn hút đến mức không thể dừng lại ở việc khám phá. Họ nói với lãnh đạo Thị ủy và Ủy ban nhân dân thị xã Hội An: các ông sẽ làm giàu bởi du lịch di sản quý hiếm này. Ông Hiên, Bí thư không cầm được nước mắt: “… Chúng tôi rất yêu phố cổ của mình, nhưng chẳng biết làm gì với nó”. Các bạn Ba Lan nói: “Chúng tôi sẽ giúp bảo tồn và làm cho Hội An nổi tiếng. Chúng tôi sẽ làm việc ngoài kế hoạch tu bổ tháp Chăm. Làm vào các ngày nghỉ”.
Phải nói, thời ấy chưa mấy ai nói về bảo tồn phố cổ, thậm chí cả phố cổ Hà Nội.
Không trì hoãn, kiến trúc sư K. Kwiatkowski và kiến trúc sư R. Drygallo cùng các cán bộ kỹ thuật của Xưởng Bảo quản, Tu sửa di tích Trung ương (nay là Viện Bảo tồn di tích) đã bắt tay vào công việc khảo sát và đánh giá di sản kiến trúc phố cổ Hội An.
Họ thực hiện những công đoạn cơ bản của nghiệp vụ bảo tồn di tích: khảo sát, kiểm kê, đánh giá, phân loại, vẽ ghi, chụp ảnh, xác định vùng lõi của khu di tích, phác thảo quy hoạch và đề án bảo tồn phố cổ. E ngại kiến trúc phố cổ sẽ biến đổi nhanh trước khi kịp bảo tồn, các chuyên gia đã chọn ra những ngôi nhà tiêu biểu nhất về lịch sử và kiến trúc, để vẽ ghi cặn kẽ, y hệt những di tích kiến trúc. Họ cũng đặc biệt chú trọng việc ghi chép diện mạo, - các mặt đứng của những dãy phố điển hình. Hơn thế nữa, họ thử đề xuất các phương án thích nghi các ngôi nhà cổ vào các mục đích sử dụng.
Những kết quả nghiên cứu - khảo sát - ghi chép - đánh giá di sản phố cổ Hội An của Tiểu ban đã phục vụ cho cuộc Hội thảo toàn quốc năm 1985 về di sản này, làm cơ sở khoa học cho việc công nhận di tích, đặc biệt cho Hội thảo quốc tế lần thứ nhất năm 1990. Cũng dựa vào những nghiên cứu này, UNESCO đã công nhận phố cổ Hội An là di sản văn hóa của nhân loại. Được biết, nhiều công trình nghiên cứu khoa học, nhiều luận án tiến sĩ đã sử dụng những tư liệu sớm gây dựng này.
4 năm qua, Viện Bảo tồn di tích đã làm cái việc “móc ruột, móc gan” của mình, đem công bố những hồ sơ đạc họa hàng trăm di tích, bằng hơn chục ấn phẩm: đình,
chùa, đền miếu, làng cổ… Và nay là hồ sơ những bản vẽ sớm nhất về kiến trúc phố cổ Hội An.
Những người viết dòng này cho rằng các thế hệ người Việt đã để lại cho con cháu những di sản chẳng những vô giá, mà còn đồ sộ đến mức chẳng dễ gì bao quát, mà lại cùng không dễ gì níu giữ lại. Những bản vẽ đạc họa, phiên bản của di tích, sẽ giúp cho chúng ta và con cháu, được chiêm ngưỡng những tạo tác có một không hai, mà nhỡ ra, chúng ta hoặc ai đó, không cứu vãn khỏi sự tàn vong.
Mong sao Viện Bảo tồn di tích sẽ kiên trì cái công việc thầm lặng và sâu xa ý nghĩa này.