Trang phục dân tộc truyền thống là tri thức dân gian, yếu tố tạo nên bản sắc của mỗi dân tộc, góp phần giải mã văn hóa tộc người. Trang phục truyền thống cũng là mảnh ghép quan trọng thể hiện tinh hoa văn hóa, là “căn cước” văn hóa của người Dao Thanh Y.
Tại Ba Chẽ, người Dao Thanh Y cư trú nhiều nhất ở xã Nam Sơn, xã Thanh Lâm và xã Đồn Đạc. Theo truyền thuyết dân gian, xa xưa trong một bản làng người Dao Thanh Y, có một bà mẹ bị ốm nặng, cô con gái phải lặn lội vượt núi, băng rừng đến tận bản xa trên núi cao để tìm thuốc. Khi sắc xong, bưng lên cho mẹ, cô bị vấp vào quần dài làm đổ hết bát thuốc. Không uống kịp, bà mẹ chết. Quá ân hận, cô gái tự tay xé ống quần của mình ngắn đến ngay đùi. Từ đó, người Dao Thanh Y mặc quần ngắn để tỏ lòng hiếu thảo với cha mẹ.
Trang phục của phụ nữ Dao Thanh Y gồm khăn đội đầu, mũ đội đầu, yếm, áo, quần, dây lưng, xà cạp. Hoa văn được thêu cầu kỳ ở khăn đội đầu, mũ đội đầu và yếm áo. Khăn đội đầu là một khăn vuông thêu chỉ đen trên nền vải trắng, ở giữa thêu một sao tám cánh, 4 phía kẻ ngang thêu chỉ đen thành 3 hàng mỗi bên. Hàng trên cùng thêu 2 chữ nho, hàng dưới của 2 chữ thêu một đoạn hình thù giống con rồng. Hai góc khăn đính nhiều chuỗi cườm và các chùm tua bằng len màu hồng nổi bật, mỗi bên 2 chiếc, trong đó 2 chiếc buộc thắt nút lên mũ rồi đẩy tua len hồng ra phía sau mũ, lại lấy tiếp 2 chiếc buộc đè lên đỉnh mũ, còn lại 1 dây buộc là sợi len màu hồng được buộc đến cằm để giữ cho mũ khỏi bị rơi.
Khăn đội đầu này còn sử dụng trong bộ trang phục cô dâu, chú rể ngày cưới, được gắn vào vòng bạc với 13 chiếc (6 chiếc để phía trước ngực, 6 chiếc phía sau, 1 chiếc buộc sau gáy). Mũ đội đầu được làm cầu kỳ từ một loại dây lấy ở bờ suối và quả mướp khô bóc vỏ và khoét lớp ruột cứng bỏ đi chỉ lấy lớp màng, bổ ra tán phẳng làm hai lớp, tạo hình như khuôn nón lá để làm cốt mũ. Ngoài ra, còn dùng bạc tán mỏng ra chế thành 16 cái hình bầu dục to hơn ngón tay cái có cuống nhỏ để cắm, khi cắm úp lên nhau giống như vẩy cá. Đỉnh mũ dành một đồng bạc trắng tán mỏng thành hoa tám cánh, đục một cái lúm nhú lên hơi nhọn như cái cựa gà, bên dưới hoa 8 cánh đặt một cái kim để cài cắm bên trên miếng mướp khô, trong mũ cho sợi dây dài khoảng 30cm buộc vào nóc mũ.
Áo của phụ nữ Dao Thanh Y được nhuộm bằng vải chàm màu đen, dài gần gót chân, xẻ tà hai bên hông, hai thân trước cắt đi một bên phải ngắn bằng nửa đùi trước, trái một bên để dài bằng vạt áo, sau khi mặc thân áo trước ngắn ở bên trong, thân dài bên ngoài bó sát vào người, không có cúc, chỉ thắt dây lưng qua eo buộc chặt, vén vạt áo dài thân sau cài lên dây lưng sau hông, vạt áo trước (thân dài) cũng vén lên cài vào dây lưng giống hình tam giác.
Hai góc khăn và hai bên cổ áo đính nhiều chuỗi cườm và các chùm tua bằng len màu hồng nổi bật. Cửa tay áo đáp bằng vải hoa màu đỏ và màu xanh nước biển – đây chính là điểm nhấn độc đáo của bộ trang phục nữ Dao Thanh Y. Yếm áo vô cùng ý nghĩa bởi các hoa văn thêu len hồng bằng vải trắng diềm bâu theo hình thang cân, thêu hoa văn hình quả núi với các màu chủ đạo đỏ, đen, xanh, vàng.
Cũng theo truyền thuyết bên trên, phụ nữ Dao Thanh Y giữ tập tục mặc quần đùi không có hoa văn, chỉ ngắn đến nửa đầu gối được nhuộm bằng vải chàm, chân quần được may thêm một đường vải màu xanh da trời. Dây lưng được dệt bằng chỉ đỏ pha chỉ nâu và xanh nõn chuối, hai đầu có tua dài màu đỏ. Xà cạp cũng là mảnh vải màu đen. Dây quấn dệt như thắt lưng nhưng chỉ ngắn bằng 2 gang tay rồi xâu hạt cườm nhỏ từ 4-6 cành dài 5-6cm để quấn, khi quấn xà cạp lấy dây quấn vào thắt nút sau bắp chân.
Hầu như ở thành tố nào trên trang phục phụ nữ Dao Thanh Y cũng có đính liền với các chùm tua, bằng các sợi xỏ hạt cườm rồi chùm sợi màu hồng hoặc xen sợi kim tuyến. Do vậy có thể nói, cứ nhìn thấy các chùm tua hồng thấp thoáng xa xa là nhận ngay ra phụ nữ Dao Thanh Y.
Bộ trang phục đàn ông người Dao Thanh Y đơn giản hơn gồm áo, quần và mũ nồi. Áo được thêu hoa văn với màu chủ đạo là màu đỏ với các họa tiết mặt trời, chim muông, cỏ cây, hoa lá. Quần màu đen, ống rộng, cạp chun.
Nghề thêu truyền thống của người Dao Thanh Y được truyền dạy từ mẹ cho con nhiều đời nay mà không có tư liệu thành văn nào ghi chép lại. Phụ nữ Dao Thanh Y phải tự học thêu quần áo cho mình, cho chồng để mặc hằng ngày. Họ tự tay thêu bộ để dùng trong ngày cưới. Nếu con dâu không phải người Dao Thanh Y thì mẹ chồng phải thêu cho một bộ để mặc trong lễ cưới.
Trong những năm qua, huyện Ba Chẽ luôn chú trọng bảo tồn bản sắc văn hóa thông qua xây dựng các đề án, các lớp truyền dạy thêu hoa văn, xây dựng các câu lạc bộ, các lớp may thêu trang phục người Dao Thanh Y. Học sinh phổ thông là người Dao Thanh Y duy trì nếp mặc bộ trang phục dân tộc vào thứ 2 đầu tuần và các dịp lễ, tết. Giữ gìn trang phục truyền thống đã giúp nhân lên tình yêu vốn văn hóa dân tộc của người Dao Thanh Y.
