Với đặc điểm địa hình có nhiều sông núi, vịnh biển, đảo đá, Quảng Ninh có thế mạnh rất lớn trong việc phát triển du lịch địa chất.
Du lịch địa chất được hiểu là một loại hình du lịch cung cấp cho khách tham quan những thông tin, kiến thức và hiểu biết về giá trị đặc trưng địa chất, địa mạo, địa lý của một địa điểm gắn với bảo vệ và phát triển bền vững với môi trường, di sản, thẩm mỹ, văn hóa và hạnh phúc của cộng đồng… Mục đích của du lịch địa chất là giúp cho du khách thấy thích thú khi tham quan và trải nghiệm vẻ đẹp và sự kỳ vĩ về địa chất, địa hình, địa mạo gắn với văn hóa, lịch sử và tôn giáo bản địa của các danh lam – thắng cảnh. Qua đó giúp du khách hiểu biết các giá trị hữu hình và vô hình, từ đó trân trọng và chung sức bảo vệ, giữ gìn những danh lam thắng cảnh.
GS.TS Trần Thanh Hải, Hiệu trưởng Trường Đại học Mỏ – Địa chất, cho rằng: Du lịch địa chất (Geotourism) là một nhánh của ngành du lịch, là một hình thái du lịch mới và thay thế xuất hiện vào đầu thế kỷ XXI, đặc biệt khi các công viên địa chất ra đời và được luật pháp hóa, trong đó các di sản địa chất quan trọng với môi trường tự nhiên và văn hóa phong phú được bảo vệ và phát huy, dẫn tới sự phát triển của du lịch có trách nhiệm, phát triển kinh tế địa phương và phát triển bền vững. Du lịch địa chất tập trung vào các yếu tố của đa dạng địa chất, tìm hiểu hoặc chiêm ngưỡng các đặc trưng địa chất và địa mạo/cảnh quan với mục tiêu thúc đẩy nâng cao hiểu biết về khoa học trái đất, nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bảo tồn đa dạng địa chất và bảo vệ môi trường thông qua việc giáo dục và thưởng ngoạn các tài nguyên đó.
Bên cạnh đó, du lịch địa chất còn phát huy các giá trị tự nhiên khác, cùng với các giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội của khu vực di sản. Như vậy, du lịch địa chất tạo ra những cơ hội cho du khách nâng cao nhận thức chuyên sâu về địa chất, điểm di sản địa chất và đa dạng địa chất của khu vực, vượt qua ranh giới của sự chiêm ngưỡng cảnh quan thông thường. Cần nhấn mạnh rằng du lịch địa chất là một hướng mới, kết hợp giữa địa chất ứng dụng với du lịch, là một hình thái của bảo tồn địa chất. Nói cách khác, du lịch địa chất liên quan đến sự áp dụng các kiến thức địa chất để tích hợp và thúc đẩy các hình thức du lịch sinh thái.
Quảng Ninh có nhiều thế mạnh phát triển du lịch địa chất với diện tích trên 12.000km2, bao gồm 6.206,9km2 đất liền và diện tích mặt biển có ranh giới ngoài cách đường mép nước biển thấp nhất trung bình nhiều năm một khoảng cách 6 hải lý, do Bộ Tài nguyên và Môi trường xác định và công bố. 80% diện tích đất của tỉnh là đất đồi núi với bề rộng 195km từ Đông sang Tây và trải dài 102km từ Bắc xuống Nam. Quảng Ninh có địa hình đa dạng từ miền núi đến trung du và đồng bằng duyên hải, vùng ven biển và các hải đảo, tạo nên một hệ khí hậu, hệ sinh thái, địa chất đa dạng. Địa hình vùng đồi núi phức tạp chia tỉnh thành 2 miền: Miền Đông và miền Tây.
Quảng Ninh có địa hình quần đảo ven biển là một vùng địa hình độc đáo gồm các đảo lớn, nhỏ khác nhau. Trong đó, Vịnh Hạ Long, Vịnh Bái Tử Long là những báu vật thiên nhiên với giá trị ngoại hạng, kỳ vĩ độc đáo, có hàng ngàn đảo đá vôi, bãi cát trắng phục vụ du lịch và nguyên liệu cho công nghệ thuỷ tinh. Địa hình đáy biển có những dải đá ngầm làm nơi sinh trưởng các rạn san hô đa dạng, là yếu tố thuận lợi cho phát triển du lịch. Theo nghiên cứu, Quảng Ninh có 21 phân vị địa chất và 2 phức hệ magma. Một số phân vị đã phát hiện khoáng sản liên quan phục vụ cho phát triển các ngành công nghiệp khai thác, chế biến khoáng sản và sản xuất vật liệu xây dựng. Hạ Long là mẫu hình tuyệt vời về karst đá vôi trưởng thành trong điều kiện nhiệt đới ẩm, có một quá trình tiến hoá karst hoàn thiện nhất trải qua 20 triệu năm từ thời kỳ Miocen.
Giá trị thẩm mỹ của các điểm di sản bao gồm các cảnh quan hấp dẫn do đặc điểm địa chất hoặc quá trình địa chất. Rất nhiều điểm di sản có thể là các điểm đến du lịch và đem lại lợi ích kinh tế quan trọng. Giá trị của di sản địa chất đi cùng với đa dạng địa chất có thể được phát huy để phát triển kinh tế một cách hữu hiệu bằng việc khai thác một cách có hiệu quả và bền vững chúng cho các mục đích khoa học, giáo dục và du lịch, đặc biệt là những di sản đã được công nhận.
Trong đó có Vịnh Hạ Long lần thứ hai được UNESCO công nhận là Di sản thế giới với giá trị toàn cầu nổi bật về địa chất lịch sử, địa mạo karst vào năm 2000. Năm 2024, Vịnh Hạ Long (Quảng Ninh) – Quần đảo Cát Bà (Hải Phòng) đã được Liên hiệp Khoa học địa chất quốc tế (IUGS) công nhận là Di sản Địa chất quốc tế tại Đại hội Địa chất quốc tế (IGC) lần thứ 37 diễn ra ở Busan (Hàn Quốc).
GS.TS Trần Thanh Hải cho rằng: Hình thái tự nhiên hiện tại của khu vực Vịnh Hạ Long và phần tiếp giáp đất liền cũng như Quần đảo Cát Bà là kết quả của quá trình vận động kiến tạo địa chất khu vực lâu dài trên một nền địa chất đa dạng và trong những môi trường địa chất đặc biệt diễn ra liên tục trong hơn 500 triệu năm và vẫn đang tiếp diễn. Kết quả tổng hợp của các quá trình địa chất đã tạo nên sự đa dạng và đặc biệt về các yếu tố địa chất – địa mạo – cảnh quan và hình thành các di sản địa chất có giá trị nổi bật toàn cầu. Đây chính là những đặc trưng địa chất đặc biệt, cần được phát huy giá trị, khai thác hiệu quả phục vụ phát triển kinh tế – xã hội, đồng thời phải được gìn giữ và bảo tồn nghiêm ngặt phục vụ mục tiêu phát triển bền vững.
Cũng theo GS.TS Trần Thanh Hải, để phát triển du lịch địa chất cần xây dựng các kế hoạch, kịch bản và hình thức du lịch phù hợp trên cơ sở tích hợp các thông số điều tra chi tiết nói trên một cách khoa học, đồng bộ và có sự tham gia của tất cả các bên liên quan. Đồng thời, xây dựng các chương trình huấn luyện và nâng cao nhận thức cộng đồng trong việc hiểu biết giá trị di sản và bảo vệ di sản địa chất, xây dựng một hệ thống tài liệu mang tính giáo dục và tuyên truyền về di sản địa chất; tổ chức các hình thức thông tin và tuyên truyền để quảng bá về di sản địa chất, giải thích tầm quan trọng của chúng và tính cấp thiết phải bảo vệ di sản.
Quảng Ninh cũng nên thực thi các chính sách, quy định và chế tài nhằm khai thác, quản lý, bảo tồn và bảo vệ di sản địa chất một cách hữu hiệu. Nhận dạng các lợi ích của các bên liên quan đối với các giá trị về giáo dục, nghiên cứu khoa học, kinh tế, môi trường và cộng đồng để thiết lập các điểm, các khu vực di sản và các công viên địa chất, đồng thời thúc đẩy phát triển du lịch địa chất với sự hợp tác của các bên liên quan trong việc phát triển các hoạt động kinh tế hài hòa với bảo vệ di sản.
Huỳnh Đăng
