Người Quảng Ninh có nhiều cách để giải nhiệt mùa hè. Ngoài những món ăn truyền thống như chè hay sữa chua, có một món giải khát rất đặc trưng đó là nước khoáng có ga. Từ vị nguyên bản đến pha thêm chanh, đường, cách người Quảng Ninh thưởng thức món đồ uống truyền thống này đã sáng tạo ra một nét văn hóa độc đáo và đặc sản gắn bó mật thiết với đời sống, sinh hoạt của người Quảng Ninh.
Nét văn hóa bình dị Vùng mỏ
Vào những ngày hè oi ả, với những người làm công việc lao động nặng nhọc, những công việc ngoài trời như thợ mỏ, công nhân xây dựng hay người bán hàng rong… thì nước khoáng có ga là thứ đồ uống được ưa chuộng hơn cả vì thức uống giải khát này vừa mát, vừa bù khoáng nhanh, chống say nắng, say nóng, giúp nhanh lại sức. Và không chỉ với những người lao động nặng nhọc mà dường như với bất cứ gia đình người Quảng Ninh nào, nước khoáng có ga đã trở thành món đồ uống không thể thiếu vào mùa hè.
Thưởng thức nước khoáng, người Quảng Ninh có nhiều cách. Nhanh và tiện nhất là cho nước khoáng vào ngăn mát tủ lạnh, để vài tiếng đồng hồ là có thể thưởng thức. Cầu kỳ hơn đôi chút thì có thể pha thêm chanh hay quất, bỏ thêm đường. Cũng có người cho thêm sấu ngâm làm thành món nước khoáng sấu vừa ngon, vừa lạ miệng… Từ các loại siro, nước quả nhà làm, người Quảng Ninh sáng tạo ra nhiều cách biến tấu với nước khoáng. Nước khoáng có ga của Quảng Ninh vừa mát, vừa trong lành, giàu khoáng chất, tốt cho sức khỏe, giá cả lại vừa túi tiền. Chỉ 5.000 đồng/1 chai nước, giữa thời vật giá leo thang, thật khó kiếm được món thức uống nào ngon-bổ-rẻ như vậy.
Xuất hiện từ những năm cuối bao cấp, nước khoáng có ga khi đó là thứ thức uống hiếm có, khó tìm. Chai thủy tinh to, dày và nặng, dễ vỡ có màu xanh hoặc nâu, nắp nhôm, mở như mở bia chai bây giờ. Mỗi lần bật nắp, khí CO2 trong chai bật ra tạo thành âm thanh “xèo xèo” nghe đến là vui tai, cho thêm đường, khuấy mạnh tay một chút là theo hơi ga, nước đường xộc vào mũi, ngửi mùi hương thôi cũng đủ thấy mát. Ngày xưa, không có nhiều lựa chọn giải khát như bây giờ, nước khoáng có ga là thứ nước giải khát duy nhất, gọi là món đồ uống “quốc dân” của người Quảng Ninh cũng không sai. Thành ra với những người thuộc thế hệ 3x trở về trước, nước khoáng có ga là món đồ uống gắn bó với tuổi thơ và gợi nhắc biết bao kỷ niệm.
Ngày xưa, uống nước khoáng là phải đặt cọc tiền chai, uống xong lại mang chai đi trả để lấy tiền về. Nhà nào đã quen người bán thì không cần đặt cọc nữa nhưng thi thoảng sẽ được cô bán hàng nhắc “Nhớ mang chai ra trả nhé!”. Chuyện đổi chai nước khoáng ngày xưa cũng phiền toái và lắm chuyện dở khóc dở cười! Bây giờ, mua nước khoáng là mua đứt luôn cả vỏ vì vỏ chai được làm bằng nhựa PET, tiện lợi và rẻ hơn trước nhiều.
Gần 40 năm nghề sản xuất nước khoáng
Nước khoáng có ga của Quảng Ninh là nước khoáng được khai thác và đóng chai tại phường Quang Hanh, TP Cẩm Phả. Theo chỉ dẫn địa lý, cái tên nước khoáng Quang Hanh ra đời từ đó. Hiện nay, trên địa bàn phường Quang Hanh có 2 cơ sở sản xuất nước khoáng với 2 mô hình vận hành khác nhau. Trong đó, Công ty TNHH 1 TV nước khoáng công đoàn Quang Hanh trực thuộc Liên đoàn Lao động tỉnh Quảng Ninh, là đơn vị có bề dày lịch sử hơn cả với gần 40 năm hình thành và phát triển.
Ông Vũ Ngọc Anh là quản đốc Phân xưởng sản xuất, Công ty nước khoáng công đoàn Quang Hanh. Bắt đầu làm việc tại công ty (khi đó là Xí nghiệp Nước khoáng Quang Hanh) từ năm 1988, đến nay ông Ngọc Anh đã có hơn 30 năm kinh nghiệm. Trong ký ức của ông, ngày nước khoáng Quang Hanh vẫn còn sử dụng chai thủy tinh, đựng trong những thùng gỗ dường như mới hôm qua.
“Thời đó, sản xuất thủ công: công nhân rửa và tráng chai bằng tay trong các bể nước lớn; từ dập nắp đến dán nhãn cũng là thủ công nên một ca mấy chục nhân công cũng chỉ sản xuất được vài nghìn chai. Kế hoạch một năm cũng không lớn. Phương tiện hạn chế, những két nước khoáng lại nặng, dễ vỡ nên phạm vi phân phối ban đầu chỉ quanh khu vực Cẩm Phả, Hạ Long. Sau rồi mới mở rộng ra Đông Triều, Uông Bí, Hải Phòng. Ngày đó, nước khoáng sản xuất ra đến đâu tiêu thụ hết đến đó. Từ tờ mờ sáng tại kho hàng của xí nghiệp người dân đã đứng xếp hàng để mua” – ông Ngọc Anh nhớ lại.
Năm 1979, Liên đoàn Địa chất thủy văn tiến hành thăm dò tài nguyên trong lòng đất và phát hiện ra nguồn nước tại giếng khoan 14B – Km8, phường Quang Hanh. Theo đánh giá của các nhà khoa học, giếng khoan này là một trong những nguồn tài nguyên quý hiếm của đất nước, có nhiều ưu điểm, hàm lượng vi khoáng tương đương với loại nước khoáng tốt nhất trên thế giới. Từ đánh giá của các nhà khoa học, Tỉnh uỷ và UBND tỉnh Quảng Ninh đã có phương hướng cụ thể đẩy mạnh việc khai thác và giao cho Liên đoàn Lao động tỉnh Quảng Ninh làm luận chứng kinh tế, xây dựng phương án thành lập Xí nghiệp Nước khoáng Quang Hanh.
Năm 1985, Xí nghiệp Nước khoáng Quang Hanh, tiền thân của Công ty TNHH MTV Nước khoáng Công đoàn Quang Hanh được thành lập; từ cuối năm 1987 Công ty bước vào sản xuất chính thức theo quy mô của một doanh nghiệp hoạch toán độc lập. Nếu năm 1985 số công nhân viên của Xí nghiệp chỉ có 10 người thì đến năm 1995 đã tăng lên 83 người và cho tới năm 2023 lao động cố định là 145 người, sản lượng tiêu thụ năm đạt 21,8 triệu lít, doanh thu đạt 129 tỷ đồng.
Nước khoáng Quang Hanh ra đời trên cơ sở khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên hiếm có của Cẩm Phả, trước hết phục vụ người lao động, người thợ mỏ. Qua quá trình phát triển và cải tiến, đặc sản này vẫn luôn gắn bó mật thiết với thói quen sinh hoạt hàng ngày của người dân Quảng Ninh. Nhiều ý tưởng và công thức của sản phẩm mới đều được sản xuất dựa trên nghiên cứu khẩu vị và thói quen của người dân địa phương. Ví như sản phẩm nước khoáng Quang Hanh vị chanh muối, sản phẩm được ra đời khoảng năm 2009, dựa trên nghiên cứu thói quen pha chanh, đường vào nước khoáng có ga của người dân. Ngay khi ra mắt, nước khoáng vị chanh muối đã được sự đón nhận của người tiêu dùng và trở thành một trong hai sản phẩm chủ lực của công ty. Cùng với nước khoáng thiên nhiên bổ sung ga đạt chứng nhận OCOP 5 sao của tỉnh, nước khoáng Quang Hanh hương vị chanh muối cũng được chứng nhân OCOP 4 sao, trở thành những sản phẩm mang yếu tố truyền thống văn hóa cao, được thương mại hóa thành công.
Trước sự phát triển của kinh tế thị trường, nghề sản xuất nước khoáng tại Quảng Ninh đã có nhiều thay đổi. Lớn nhất là thay đổi về công nghệ, dây chuyền sản xuất nước khoáng được đầu tư hoàn toàn tự động, từ khâu khử khuẩn, vô trùng, bão hòa CO2 đến đóng chai tại nguồn; nhiều hương vị mới được nghiên cứu để đưa ra thị trường. Người tiêu dùng giờ đây cũng có nhiều lựa chọn nước giải khát hơn. Trước đây “sản xuất ra đến đâu tiêu thụ hết đến đấy” thì nay nước khoáng được sản xuất theo đơn đặt hàng. Tính mùa vụ của sản phẩm nước khoáng cũng cao, công nhân chỉ sản xuất chính vụ vào 3 tháng mùa hè còn các mùa khác trong năm, nhà xưởng phải tiến hành giãn công, bảo trì máy móc.
Ông Phạm Hoài Nam, Phó Giám đốc Công ty Nước khoáng Công đoàn Quang Hanh chia sẻ: “Trước những thách thức từ thị trường, chúng tôi sẽ chú trọng tới khâu xây dựng thương hiệu nước khoáng Công đoàn Quang Hanh trở thành đặc sản riêng có của tỉnh Quảng Ninh; tối ưu hóa khâu vận chuyển, mở ra nhiều kênh phân phối nhằm đưa sản phẩm nước khoáng Quang Hanh tiếp cận được nhiều thị trường hơn, mở rộng tiêu thụ xuống các thị trường phía Nam từ đó giảm tính thời vụ của sản phẩm nước khoáng. Mùa hè năm nay, chúng tôi sản xuất sản phẩm nước khoáng mới với hương vị nho. Riêng với sản phẩm nước khoáng thiên nhiên Quang Hanh truyền thống đã đạt chứng nhận OCOP 5 sao của tỉnh, chúng tôi hướng đến công nhận OCOP 5 sao cấp quốc gia”.
Nước khoáng Quang Hanh gắn bó với văn hóa, con người vùng mỏ, đi qua những ngày gian khó và đến nay khi cuộc sống đủ đầy và sung túc, vẫn hiện hữu đầy thân thương trong cuộc sống hàng ngày của người dân Quảng Ninh. Không chỉ là một sản phẩm tiêu dùng thông thường mà đã trở thành một đại sứ văn hóa, nước khoáng Quang Hanh có nhiều nét tương đồng với những sản phẩm “huyền thoại” như cao Sao Vàng, phích Rạng Đông hay mì Miliket 2 con tôm. Đây đều là những sản phẩm đã trải qua sự thử thách của thời gian, không biến mất trong kinh tế thị trường khốc liệt mà vẫn duy trì sức sống bền bỉ với nhiều thế hệ người Quảng Ninh nói riêng và người tiêu dùng Việt Nam nói chung.
