Giám sát, phản biện xã hội là một phương thức hoạt động của MTTQ trong công tác vận động nhân dân tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền. Đối tượng, nội dung, hình thức giám sát được thực hiện theo quy định của Luật MTTQ năm 2015; Quyết định số 217, số 218–QĐ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng và Nghị quyết liên tịch số 403/2017/NQLT-UBTVQH14-CP-ĐCTUBTWMTTQVN.
Theo đó: Quyền, trách nhiệm, hình thức giám sát, phản biện của MTTQ với tư cách là chủ thể giám sát và trách nhiệm của cơ quan nhà nước, chính quyền địa phương trong việc phối hợp, bảo đảm điều kiện để MTTQ thực hiện công tác giám sát, phản biện được quy định cụ thể, rõ ràng trong các văn bản pháp luật. Hoạt động giám sát việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của người đứng đầu, cán bộ chủ chốt, cán bộ đảng viên nơi làm việc và nơi cư trú (gọi tắt là giám sát CBĐV) là một nội dung giám sát của MTTQ và các tổ chức chính trị xã hội, được quy định tại Quyết định số 99 và Quy định số 124 của BCH, Ban Bí thư Trung ương Đảng và được Ban Thường trực Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam hướng dẫn tại Thông tri số 10/TT-MTTW-BTT. Đặc biệt thời gian gần đây, Ban Bí thư Trung ương Đảng khóa XIII đã ban hành Chỉ thị số 18-CT/TW ngày 26/10/2022 về phát huy vai trò, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị – xã hội. Đây là “kim chỉ nam” để Mặt trận Tổ quốc Việt Nam triển khai các nhiệm vụ giám sát, phản biện trong thời gian tới đạt hiệu quả.
Có thể nói, đến nay hoạt động giám sát, phản biện của MTTQ nói chung, hoạt động giám sát CBĐV nói riêng tuy chưa được luật hóa nhưng đã có cơ chế, chính sách, pháp luật với giá trị pháp lý nhất định để MTTQ thực hiện vai trò giám sát, phản biện xã hội, góp phần tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền.
Giám sát cán bộ, đảng viên là giám sát riêng có của MTTQ nhằm phát huy vai trò của MTTQ Việt Nam trong giám sát việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống của CBĐV, góp phần tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền. Qua giám sát kịp thời phát hiện, chỉ ra những tồn tại, hạn chế, khó khăn vướng mắc và nguyên nhân; làm rõ trách nhiệm của cá nhân, tổ chức trong triển khai thực hiện các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước, nhất là vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy, chính quyền các cấp từ sớm, từ xa, từ cơ sở, giúp mỗi cán bộ, đảng viên tự soi, tự sửa; giúp phòng ngừa, chấn chỉnh cán bộ, đảng viên có biểu hiện suy thoái về đạo đức, lối sống; trách nhiệm nêu gương; trách nhiệm thực thi công vụ. Qua đó, đề xuất, kiến nghị các cơ quan, tổ chức, cá nhân liên quan quan tâm chỉ đạo khắc phục những hạn chế, tồn tại cũng như xử lý cán bộ, đảng viên vi phạm, đưa ra khỏi tổ chức những cán bộ, đảng viên thoái hóa, biến chất (nếu có). Đồng thời, qua giám sát của MTTQ kịp thời phát hiện, biểu dương những nhân tố mới, các điển hình tiên tiến và những mặt tích cực; phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, góp phần xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền các cấp trong sạch, vững mạnh.
Hoạt động giám sát CBĐV được Ban Thường trực UBMTTQ tỉnh Quảng Ninh quan tâm triển khai thực hiện từ năm 2018, tuy nhiên nội dung, phạm vi rất hẹp, mới thực hiện giám sát đối với người đứng đầu cấp uỷ, chính quyền cấp cơ sở trong việc thực hiện các quy định pháp luật về công tác tiếp dân, đối thoại, giải quyết đơn thư KNTC. Từ năm 2021 đến nay, hoạt động giám sát CBĐV được BTT UBMTTQ Việt Nam tỉnh Quảng Ninh quan tâm triển khai hàng năm với nhiều nội dung mới; đối tượng, phạm vi giám sát đều có sự thay đổi, mở rộng (cả cơ quan hành chính và đại biểu dân cử), ảnh hưởng sau giám sát là rất lớn và rõ vai trò của MTTQ trong tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền. Kết quả các cuộc giám sát đã tạo hiệu ứng lan tỏa trong hệ thống chính trị, được cấp ủy, chính quyền và Nhân dân trên địa bàn tỉnh ghi nhận, đánh giá cao.
Để thực hiện tốt nhiệm vụ giám sát cán bộ, đảng viên, hằng năm Ban Thường trực Ủy ban MTTQ Việt Nam tỉnh luôn bám sát vào các văn bản hướng dẫn của Trung ương MTTQ và tình hình thực tế ở địa phương, nhất là những nội dung Nhân dân quan tâm để lựa chọn đối tượng, nội dung giám sát và xây dựng Chương trình, kế hoạch giám sát, Phản biện xã hội báo cáo với Ban Thường vụ Tỉnh ủy cho ý kiến nhằm đảm bảo sự lãnh đạo thống nhất, toàn diện của cấp ủy đối với hoạt động giám sát, phản biện xã hội của Ủy ban MTTQ tỉnh. Trong triển khai giám sát CBĐV luôn thực hiện nhất quán quan điểm xuyên suốt là tính nhân văn, tính xây dựng, với mục tiêu là phát hiện từ sớm, từ xa, từ cơ sở không để “Khuyết điểm trở thành sai phạm; sai phạm nhỏ trở thành sai phạm lớn”, với mục đích là tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền.
Kết quả cụ thể: Năm 2021, Ủy ban MTTQ tỉnh đã tổ chức giám sát đối với 36 đồng chí là Chủ tịch, Phó Chủ tịch UBND các huyện, thị xã, thành phố trên địa bàn tỉnh. Đoàn giám sát đã tiến hành thẩm định, xác minh tại nơi làm việc ở 12 cơ quan UBND huyện, thị xã, thành phố và tại các chi bộ nơi cư trú của 36 đồng chí được giám sát; tổ chức làm việc với đại diện cấp ủy và các đồng chí được giám sát để thống nhất nội dung kết luận sau giám sát. Năm 2022, tổ chức giám sát đối với 61 đồng chí là giám đốc, Phó Giám đốc các sở ban ngành trên địa bàn tỉnh; tiến hành thẩm định, xác minh tại nơi công tác của 16 sở, ban, ngành và tại các chi bộ nơi cư trú của 61 đồng chí; tổ chức làm việc với đại diện cấp ủy và các đồng chí được giám sát để thống nhất kết luận sau giám sát.
Điển hình, năm 2023, Ủy ban MTTQ tỉnh Quảng Ninh là địa phương đầu tiên trên toàn quốc tổ chức và hoàn thành đạt kết quả cao Chương trình giám sát việc thực hiện trách nhiệm và chương trình hành động của Đại biểu HĐND tỉnh khóa XIV, nhiệm kỳ 2021-2026 với 18 đại biểu theo hình thức kết hợp vừa nghiên cứu, xem xét báo cáo vừa tổ chức giám sát trực tiếp tại 17/18 cơ quan, đơn vị nơi đại biểu công tác, Ban Tiếp công dân, Ủy ban MTTQ các địa phương và lấy ý kiến nhận xét của các chi bộ nơi cư trú. Tổ chức làm việc với các Tổ đại biểu, các đại biểu được giám sát, các cơ quan, đơn vị có liên quan để thống nhất Kết luận giám sát đối với từng đại biểu được giám sát. Trên cơ sở Báo cáo giám sát của Đoàn giám sát, Ban Thường trực Ủy ban MTTQ tỉnh đã ban hành Văn bản kiến nghị sau giám sát gửi Tỉnh ủy, Thường trực HĐND, các cơ quan, tổ chức có liên quan. Ngay sau khi tiếp nhận kiến nghị của Ban Thường trực Ủy ban MTTQ tỉnh, Thường trực Tỉnh uỷ, Thường trực HĐND tỉnh đã chủ trì hội nghị mời một số cơ quan liên quan (Ủy ban Kiểm tra Tỉnh ủy, Sở Nội vụ) nghe Ủy ban MTTQ tỉnh báo cáo, làm rõ các kiến nghị sau giám sát. Tại hội nghị, Thường trực Tỉnh ủy và Thường trực HĐND tỉnh đánh giá kết quả giám sát của Ban Thường trực Ủy ban MTTQ tỉnh thực chất, hiệu quả và chỉ đạo tiếp thu các kiến nghị của MTTQ. Sau đó Thường trực HĐND tỉnh ra văn bản chỉ đạo các tổ đại biểu và các đại biểu HĐND tỉnh nghiên cứu, tự soi và xây dựng kế hoạch sửa chữa, khắc phục các hạn chế theo đề nghị Ban Thường trực Ủy ban MTTQ tỉnh. Đồng thời, chỉ đạo Ủy ban MTTQ các địa phương tiến hành giám sát đại biểu HĐND cùng cấp trên địa bàn.
Từ kết quả triển khai thực hiện Chương trình giám sát CBĐV, Ban Thường trực Ủy ban MTTQ rút ra một số kinh nghiệm để hoạt động giám sát cán bộ, đảng viên trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh đạt kết quả. Đó là:
Thứ nhất, cần quan tâm xây dựng Chương trình, Kế hoạch giám sát hàng năm báo cáo cấp ủy cùng cấp để thống nhất trong chỉ đạo và triển khai thực hiện.
Do giám sát của MTTQ Việt Nam mang tính Nhân dân, tức là tính bắt buộc không cao nên cần có sự lãnh đạo chỉ đạo của cấp ủy, sự phối hợp của Chính quyền trong chỉ đạo triển khai thực hiện. Vì vậy, Mặt trận Tổ quốc cần phát huy vai trò chủ trì, tính chủ động trong hoạt động phối hợp, hiệp thương, thống nhất với các tổ chức chính trị – xã hội cùng cấp để xây dựng Chương trình, Kế hoạch giám sát, phản biện xã hội hằng năm, trình cấp ủy cùng cấp cho ý kiến nhằm thống nhất sự lãnh đạo, chỉ đạo từ các cấp ủy đảng đến chính quyền; là cơ sở quan trọng để MTTQ Việt Nam triển khai thực hiện có kết quả các cuộc giám sát theo Kế hoạch đã đề ra.
Thứ hai, lựa chọn nội dung, phạm vi, đối tượng giám sát phù hợp, sát thực tiễn.
Nội dung, đối tượng, phạm vi giám sát CBĐV rất rộng, các nội dung về trách nhiệm nêu gương, trách nhiệm trong thực thi công vụ của CBĐV được quy định bởi nhiều văn bản của Đảng, Nhà nước và của tỉnh. Do vậy việc lựa chọn nội dung, đối tượng, phạm vi giám sát là hết sức quan trọng, vừa đảm bảo sát thực tiễn, trúng, đúng những vấn đề Đảng, nhà nước và Nhân dân đang quan tâm đồng thời phù hợp với năng lực giám sát của MTTQ.
Phạm vi, đối tượng giám sát nên tập trung giám sát người đứng đầu cấp ủy, chính quyền, đại biểu HĐND thuộc phạm vi quản lý của cấp ủy cùng cấp.
Nội dung giám sát: Giám sát việc tu dưỡng, rèn luyện đạo đức, lối sống, tính tiên phong gương mẫu của CBĐV gồm giám sát việc tổ chức quán triệt, học tập và triển khai thực hiện các Chỉ thị, Nghị quyết của Đảng liên quan đến tu dưỡng, rèn luyện, đạo đức, lối sống “tự diễn biến”, “tự chuyển hoá”, trách nhiệm nêu gương của CBĐV; Việc tu dưỡng rèn luyện đạo đức, lối sống, trách nhiệm nêu gương của CBĐV thông qua kết quả thực hiện nhiệm vụ được phân công trong công tác lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện; Giám sát việc thực hiện nghĩa vụ trách nhiệm của người đảng viên trong tham gia sinh hoạt chi bộ nơi công tác, nơi cư trú theo Hướng dẫn số 12-HD/BTCTW, Quy định 213-QĐ/TW của Bộ Chính trị và các quy định khác (nếu có)…;
Đối với CBĐV là người đứng đầu cấp ủy, chính quyền cần quan tâm giám sát trách nhiệm người đứng đầu theo quy định, đó là: Trách nhiệm tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo theo Quy định số 11-QÐi/TW của Bộ Chính trị và Luật Tiếp công dân; Trách nhiệm thực hành tiết kiệm, chống lãng phí theo quy định Luật thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Giám sát việc chuyển đổi vị trí việc làm đối với cán bộ, công chức, viên chức và công tác cán bộ theo Luật Phòng chống tham nhũng và Nghị định số 59/2019/NĐ-CP của Chính phủ; Giám sát việc chấp hành pháp luật về công tác thanh tra, kiểm tra và thực hiện các Kết luận sau thanh tra, kiểm tra đối với CBĐV là người đứng đầu cấp ủy, chính quyền cơ sở cần quan tâm giám sát việc triển khai thực hiện Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở, nhất là hoạt động Ban chỉ đạo Quy chế dân chủ ở cơ sở đối với hoạt động của Ban Thanh tra Nhân dân, Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng;…
Đối với đại biểu HĐND cần quan tâm giám sát: Trách nhiệm tiếp xúc cử tri, tiếp công dân và tham gia hoạt động HĐND tại các kỳ họp theo quy định Luật Tổ chức Chính quyền địa phương, quy định của Hội đồng nhân dân và các quy định pháp luật khác có liên quan; Trách nhiệm triển khai thực hiện Chương trình hành động theo Hướng dẫn số 60/HD-MTTQ-BTT ngày 20/4/2021 của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam…
Thứ ba, quan tâm xây dựng Đề cương giám sát và hệ thống phụ lục các bảng biểu số liệu thống kê kèm theo Báo cáo và các mẫu Biên bản xác minh, thẩm tra khi đi làm việc tại cơ sở:
Trên cơ sở nội dung giám sát, căn cứ các quy định pháp luật và mục tiêu Đoàn giám sát hướng tới để xây dựng dự thảo Đề cương giám sát đảm bảo cụ thể, rõ ràng, đầy đủ các nội dung mà Đoàn giám sát đặt ra, trong đó đặc biệt quan tâm xây dựng hệ thống phụ lục các bảng biểu số liệu thống kê kèm theo để minh chứng cho kết quả trong Báo cáo; tổ chức họp Đoàn giám sát thảo luận, thống nhất, bổ sung hoàn thiện Đề cương cũng như phụ lục các bảng biểu, gửi các cá nhân được giám sát xây dựng báo cáo cá nhân gửi Đoàn giám sát. Đây là nội dung hết sức quan trọng, giúp Đoàn giám sát có nhận định nhanh, sơ bộ về công tác triển khai thực hiện của cơ quan, đơn vị, của cá nhân cán bộ, đảng viên trong thực hiện nhiệm vụ. Cùng với đó, cần quan tâm xây dựng các mẫu Biên bản thẩm tra xác minh tại nơi làm việc và nơi cư trú để xác nhận với các tổ chức, cá nhân liên quan về số liệu, kết quả thu thập khi đi làm việc tại cơ sở.
Thứ tư, vận dụng linh hoạt các hình thức giám sát: Giám sát thông qua báo cáo và tổ chức Đoàn giám sát trực tiếp thẩm định, xác minh tại cơ sở. Trong đó chú trọng hình thức tổ chức Đoàn giám sát trực tiếp tại nơi làm việc và nơi cư trú, cần quan tâm:
Lựa chọn các thành viên tham gia đoàn giám sát. Do nội dung giám sát của MTTQ Việt Nam rất rộng, để giám sát đạt kết quả, ngoài các thành viên đoàn giám sát là lãnh đạo, cán bộ công chức Cơ quan chuyên trách Ủy ban MTTQ Việt Nam, thành viên các tổ chức chính trị, xã hội, mời một số cán bộ, công chức các sở, ban, ngành, các ban đảng có trình độ chuyên môn, có kinh nghiệm phù hợp với nội dung giám sát; có bản lĩnh, năng lực nhận diện, phát hiện vấn đề; năng lực phân tích, đánh giá, tổng hợp tham gia làm thành viên và Tổ giúp việc Đoàn giám sát.
Đoàn giám sát cần phân công trách nhiệm cụ thể cho từng thành viên Đoàn giám sát nghiên cứu chuyên sâu theo các nội dung giám sát. Đối với các lĩnh vực phức tạp, các nội dung còn nhiều ý kiến khác nhau, Đoàn giám sát cần tiến hành khảo sát, điều tra xã hội học, huy động và phân công trách nhiệm cụ thể cho từng thành viên nghiên cứu chuyên sâu, trên cơ sở nghiên cứu Báo cáo giám sát của đối tượng được giám sát và các quy định của pháp luật để nhận diện, phát hiện, tổng hợp trước những nội dung bất cập, tồn tại, hạn chế cần trao đổi, làm rõ khi tiến hành hoạt động giám sát tại cơ sở.
Khi triển khai giám sát tại cơ sở (nơi làm việc và nơi cư trú), Đoàn giám sát nên chia thành các nhóm thu thập tài liệu: Nhóm đến Chi bộ Khu dân cư, tổ dân phố để thu thập, xác minh kết quả dự sinh hoạt Chi bộ và tính tiền phong gương mẫu của cán bộ, đảng viên tại nơi cư trú; Nhóm thu thập tại liệu tại nơi làm việc thông qua việc kiểm tra, thu thập số liệu từ sổ Nghị quyết Chi, đảng bộ; sổ theo dõi tiếp công dân, các thông báo kết luận sau tiếp công dân, các văn bản, kế hoạch triển khai và các báo cáo định kỳ, báo cáo chuyên đề… làm cơ sở để thống kê, tổng hợp các số liệu theo các bảng biểu về kết quả thực hiện của cán bộ, đảng viên theo từng nội dung giám sát và từng cá nhân được giám sát.
Trên cơ sở các nội dung thu thập, xác minh được, Đoàn giám sát tổ chức làm việc với các địa phương, các cơ quan, đơn vị và đối tượng giám sát để thống nhất nội dung kết luận giám sát. Tại buổi làm việc, từng nội dung giám sát, nhất là những tồn tại, hạn chế được trao đổi thẳng thắn, giải trình làm rõ đảm bảo tính khách quan, chính xác, thống nhất giữa Đoàn giám sát và cá nhân được giám sát. Trưởng đoàn giám sát kết luận những ưu điểm, hạn chế, tồn tại của mỗi cá nhân được giám sát và kiến nghị giải pháp khắc phục hạn chế, tồn tại; Kết luận giám sát là cơ sở xây dựng Báo cáo kết quả giám sát và Văn bản kiến nghị sau giám sát của Ban Thường trực Ủy ban MTTQ.
Thứ năm, quan tâm nâng cao chất lương công tác tổng hợp Báo cáo giám sát và ban hành Văn bản kiến nghị sau giám sát cũng như theo dõi việc thực hiện các kiến nghị sau giám sát của các cá nhân, cơ quan đơn vị liên quan.
Đây là các nội dung rất quan trọng, là kết quả cuối cùng phản ánh chất lượng, hiệu quả hoạt động giám sát. Trong đó công tác tổng hợp Báo cáo giám sát là căn cứ để MTTQ Việt Nam ban hành Văn bản kiến nghị sau giám sát. Vì vậy, công tác Tổng hợp báo cáo phải đầy đủ, toàn diện, trung thực, khách quan; nội dung kiến nghị, đề xuất phải cụ thể, rõ ràng, rõ căn cứ, cơ sở pháp lý để các cơ quan hữu quan tiếp thu, triển khai thực hiện, đảm bảo hiệu lực, hiệu quả giám sát.
Để Báo cáo giám sát đạt chất lượng, đảm bảo thời gian quy định, Đoàn giám sát cần quan tâm chỉ đạo xây dựng bố cục dự thảo Báo cáo giám sát trước khi Đoàn đi giám sát đi làm việc tại cơ sở: Khái quát tình hình triển khai giám sát; Kết quả đạt được; Tồn tại, hạn chế và nguyên nhân (nguyên nhân chủ quan, khách quan); Đề xuất, kiến nghị.
Trong quá trình Đoàn giám sát làm việc tại cơ sở, Thư ký Đoàn giám sát chủ động cập nhật kết quả Dự thảo Báo cáo giám sát. Sau khi kết thúc làm việc ở cơ sở, trên cơ sở Thông báo kết luận của Trưởng Đoàn giám sát, Thư ký Đoàn sẽ tổng hợp dự thảo Báo cáo giám sát, gửi xin ý kiến các thành viên Đoàn giám sát; sau đó tiếp thu, hoàn thiện và gửi Trưởng Đoàn giám sát duyệt, ban hành. Đồng thời, Đoàn giám sát dự thảo Văn bản kiến nghị, trình xin ý kiến Ban Thường trực Ủy ban MTTQ Việt Nam để thống nhất ban hành Văn bản kiến nghị sau giám sát, làm cơ sở để các cơ quan chức năng tiếp thu, triển khai thực hiện và theo dõi giám sát việc thực hiện của các cơ quan liên quan đảm bảo các kiến nghị sau giám sát phải được nghiêm túc tiếp thu, có giải pháp khắc phục nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động giám sát của MTTQ Việt Nam.
