Hệ thống hang động trên vịnh Hạ Long và vịnh Bái Tử Long mang vẻ đẹp nguyên sơ, còn nhiều tiềm năng để khai thác du lịch.
Do những kiến tạo địa chất, hệ thống hang động trên vịnh Hạ Long và vịnh Bái Tử Long phát triển đa dạng, bao gồm các hang ngầm phân bố trên cao, hang nền và các hàm ếch, thường đi cùng các ngấn nước biển và được hình thành bởi hoạt động của biển. Trên thực tế, nhiều hệ thống hang động nằm ngang phân bố ở các độ cao khác nhau, một số nơi được nối thông với nhau bởi hệ thống hang đứng, cho thấy chúng có lịch sử hình thành và tiến hóa khác nhau vì kiểu hang này được hình thành tương ứng với mực nước ngầm tại thời điểm thành tạo, và cũng gần tương ứng với mực nước biển tại thời điểm hang được hình thành. Sự tồn tại của hang động có chiều cao khác nhau phản ánh lịch sử dao động của mực nước ngầm và mực nước biển tương ứng trong lịch sử hình thành hang động trước đây.
Bên cạnh đó, nhiều hang động có nền hang và các lớp trầm tích đáy hang có thế nằm nghiêng, là dấu hiệu cho thấy chúng đã bị các vận động kiến tạo trẻ sau quá trình hình thành hang làm biến dạng. Giai đoạn 14.000 năm đến 6.500 năm trước là thời kỳ tan băng cuối cùng làm cho nước biển dâng toàn cầu với mức dâng trung bình khoảng 110m so với giai đoạn băng hà trước đó.
Hệ thống hang động còn là nơi cư trú và sinh sống đầu tiên của con người trong giai đoạn tiền sử và đến tận gần đây. Tại Quảng Ninh đã phát hiện nhiều di chỉ của người tiền sử có tuổi cách đây tới 10.000 năm, thuộc nền văn hóa Soi Nhụ (hang Tiên Ông) và nhiều di tích khác với các di chỉ của nhiều lớp văn hóa cách đây vài ngàn năm (hang Trinh Nữ). Do đó, hang động còn là các địa điểm khảo cổ quan trọng, trong đó chứa đựng các tàn tích của hoạt động sống, văn hóa và tập quán cũng như mức độ tiến hóa của cư dân tiền sử.
Năm 2025, Ban Quản lý vịnh Hạ Long đăng ký phát triển thêm 3 sản phẩm du lịch mới trên vịnh Hạ Long. Trong số này có tổ chức biểu diễn nghệ thuật kết hợp tiệc tại hang Trống, hang Cỏ, hang Trinh Nữ. Trước đó, một số chương trình hòa nhạc tại hang Đầu Gỗ cũng khá thành công và từng có ý tưởng biến hang Đầu Gỗ thành một nhà hát đặc biệt giữa vịnh Hạ Long.
Tại vịnh Bái Tử Long cũng có nhiều hang động hấp dẫn. Hang Đông Trong gần đất liền nhất trong hệ thống hang động ở Bái Tử Long. Hang Đông Trong có lòng rộng, cửa cao nên dễ dàng để di chuyển vào xem dấu tích của người tiền sử. Nằm xa hơn Đông Trong một chút là Nhà Trò, thuộc địa phận xã Bản Sen, huyện Vân Đồn với vẻ đẹp nguyên thủy, nhiều nhũ đá mang hình thù lạ mắt. Hay như hang Cái Đé thuộc đảo Cái Lim, du khách có thể bơi được thuyền nhỏ trong lòng ngắm rừng ngập mặn. Cũng nằm trên đảo Cái Lim, cạnh hang Cái Đé là hang Dơi bao quanh bởi núi đá vôi, hình thành nên nhiều vũng nước ngọt với tính đa dạng sinh học rất cao. Trên vịnh Bái Tử Long còn có hệ thống Hang Quan thuộc xã Thắng Lợi, huyện Vân Đồn, là nơi đóng quân của một đơn vị hải quân trong kháng chiến chống Mỹ, còn nhiều dấu tích chiến tranh.
Đặc biệt, ở bờ vịnh Bái Tử Long có hang Vũng Đục gồm hệ thống 5 hang động được nối với nhau, bao gồm động Thiên Đăng, động Long Vân, động Ngỡ Ngàng, hang Kim Quy và rộng nhất là động Cung Đình (hay còn gọi là hang Dơi). Bà Phạm Thị Thu Hương, Giám đốc Khu du lịch hang động Vũng Đục, cho biết: Hang Vũng Đục đã được khai thác làm du lịch từ năm 1999 và có bán vé. Diện tích đất này cũng được Công ty Đông Hà, do ông Phạm Thạnh làm Giám đốc, cũng là người sáng lập khu du lịch, đã thuê sử dụng trong vòng 50 năm.
Khu du lịch hang động Vũng Đục cũng đã được UBND tỉnh ban hành quyết định công nhận là điểm du lịch và được phép triển khai các hoạt động du lịch. Hiện đã có tuyến xe buýt 2 tầng chạy từ Bãi Cháy tới Vũng Đục. Du khách được ngắm vịnh Hạ Long, ngắm con đường ven biển thuộc diện đẹp nhất nước là đường Hạ Long – Cẩm Phả trước khi vào tham quan hang Vũng Đục.
Tuy nhiên, để du lịch hang động thêm hấp dẫn, thiết nghĩ cần có nhiều hơn nữa những sản phẩm độc đáo níu kéo du khách. Ví dụ như ở khu vực hang động Vũng Đục là sản phẩm du lịch âm nhạc, du lịch trải nghiệm ẩm thực, du lịch tâm linh gắn với đền thờ liệt sĩ Vũng Đục. Tuy nhiên, để khai thác tốt các sản phẩm du lịch này cần đảm bảo các điều kiện về an toàn vệ sinh thực phẩm, về môi trường, phòng cháy chữa cháy, có giải pháp bảo vệ môi trường, cảnh quan và đặc biệt cần giới hạn số lượng người tham gia.
Phạm Học
