Di sản là nguồn tài nguyên tri thức phong phú, là tài sản không chỉ có ý nghĩa to lớn đối với công tác giáo dục lịch sử truyền thống, văn hoá cho thế hệ trẻ, mà còn được coi là một trong những nguồn lực có nhiều đóng góp quan trọng cho sự phát triển kinh tế – xã hội của địa phương, đất nước. Ở nước ta, từ tháng 01 năm 2013, liên Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã ban hành hướng dẫn số 73/HD-BGDĐT-BVHTTDL về hướng dẫn sử dụng di sản văn hoá trong dạy học ở trường phổ thông, trung tâm giáo dục thường xuyên.
Hiện nay, trên địa bàn tỉnh có trên 600 di tích, cụm di tích lịch sử – văn hoá và danh thắng trong đó có: 8 di tích quốc gia đặc biệt (Danh lam vịnh Hạ Long (thành phố Hạ Long); Di tích Lịch sử Bạch Đằng (thành phố Uông Bí và thị xã Quảng Yên); Di tích Lịch sử Yên Tử (thành phố Uông Bí và thị xã Đông Triều); Di tích Lịch sử Nhà Trần (thị xã Đông Triều); Di tích Lịch sử Đền Cửa Ông (thành phố Cẩm Phả và huyện Vân Đồn); Khu Di tích Hồ Chủ Tịch ở đảo Cô Tô (huyện Cô Tô); quần thể Thương cảng Vân Đồn (huyện Vân Đồn) và Di tích kiến trúc – nghệ thuật đình Trà Cổ (thành phố Móng Cái), trong đó có 01 Di sản thiên nhiên thế giới là Danh lam thắng cảnh vịnh Hạ Long); trên 50 di tích cấp quốc gia, trên 80 di tích cấp tỉnh, trên 470 di tích đã được kiểm kê, phân loại – Đây là tài sản văn hoá và tinh thần vô giá của nhân dân các dân tộc tỉnh Quảng Ninh. Hệ thống di sản, di tích văn hoá của tỉnh có ý nghĩa, giá trị nhiều mặt, là tài liệu có giá trị phản ánh quá khứ với những sự kiện lịch sử hiện hữu sinh động được lưu giữ đến nay có nhiều ưu thế trong dạy học lịch sử, đặc biệt là việc dạy học phần giáo dục địa phương theo chương trình giáo dục phổ thông mới 2018, giúp học sinh có hiểu biết chân thực, đúng đắn về lịch sử dân tộc và địa phương.
Sinh thời, Bác Hồ đã chỉ rõ “Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi trọng ngang nhau: “Chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa và văn hóa không thể đứng ngoài, mà phải trong kinh tế và chính trị”. Kinh tế là nền tảng vật chất, văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội. Kinh tế và văn hóa trong tư tưởng Chủ tịch Hồ Chí Minh cuối cùng đều phục vụ nhiệm vụ chính trị là xây dựng một xã hội dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, đạo đức, văn minh. Thông qua giáo dục lịch sử truyền thống, giáo dục di sản văn hoá sẽ trang bị cho học sinh, sinh viên và nhân dân những hiểu biết cơ bản về giá trị văn hóa, lịch sử cũng như truyền thống tốt đẹp của dân tộc, của quê hương Quảng Ninh. Từ đó, mỗi học sinh, sinh viên, người dân thêm hiểu, tự hào, có ý thức bảo vệ, giữ gìn di tích lịch sử, di sản văn hóa cha ông để lại”. Đây cũng là nhiệm vụ trọng tâm của các cấp, các ngành, các địa phương, trường học các cấp trong tỉnh cần triển khai thực hiện trong thời gian tới nhằm cụ thể hoá các mục tiêu, quan điểm, nhiệm vụ giải pháp Nghị quyết số 17-NQ/TU của Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh “về xây dựng và phát huy giá trị văn hoá, sức mạnh con người Quảng Ninh trở thành nguồn lực nội sinh, động lực cho phát triển nhanh, bền vững”.
Từ năm học 2019-2020, thực hiện chương trình giáo dục phổ thông 2018, giáo dục địa phương là nội dung bắt buộc. Theo đó, ở cấp tiểu học, nội dung giáo dục địa phương được tích hợp với hoạt động trải nghiệm. Ở cấp THCS và THPT, nội dung giáo dục địa phương có vị trí tương đương các môn học khác. Đến nay, tỉnh Quảng Ninh đã trình Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt nội dung tài liệu giáo dục địa phương đối với lớp 1, 2, 3, 4, 6, 7, 10, 11 và đang trình thẩm định tài liệu địa phương đối với các lớp 5, 8, 9, 12. Việc biên soạn, thẩm định tài liệu giáo dục địa phương hoàn thành và vượt tiến độ trước 3 năm theo lộ trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Sau khi được Bộ Giáo dục và Đào tạo phê duyệt tài liệu giáo dục địa phương sử dụng trong các cơ sở giáo dục trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh, UBND tỉnh chỉ đạo Sở Giáo dục và Đào tạo ban hành hướng dẫn triển khai dạy nội dung giáo dục địa phương, xây dựng kế hoạch tập huấn dành cho cán bộ quản lý, tổ trưởng/nhóm trưởng chuyên môn về sử dụng tài liệu. Đồng thời xây dựng kế hoạch, phân công nhiệm vụ, kiểm tra đánh giá đối với nội dung giáo dục địa phương lớp 1,2,3, 6,7, 10 và ban hành văn bản hướng dẫn dạy học đối với nội dung giáo dục địa phương cấp trung học. Kết quả là 100% các trường đã triển khai nội dung giáo dục địa phương theo đúng hướng dẫn của các cấp.
Trong giai đoạn hiện nay, việc nâng cao chất lượng công tác giáo dục lịch sử truyền thống là nhiệm vụ rất quan trọng; đặc biệt, khi Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh ban hành Nghị quyết số 17-NQ/TU “về xây dựng và phát huy giá trị văn hoá, sức mạnh con người Quảng Ninh trở thành nguồn lực nội sinh, động lực cho phát triển nhanh, bền vững”. Nghị quyết xác định rõ các giá trị đặc trưng của tỉnh Quảng Ninh “Thiên nhiên tươi đẹp, Văn hóa đặc sắc, Xã hội văn minh, Hành chính minh bạch, Kinh tế phát triển, Nhân dân hạnh phúc” và hệ giá trị con người Quảng Ninh với các phẩm chất “Bản lĩnh, Tự cường, Kỷ cương, Đoàn kết, Nghĩa tình, Hào sảng, Sáng tạo, Văn minh”; đồng thời đề ra mục tiêu 100% học sinh phổ thông các cấp được tiếp cận giáo dục nghệ thuật, giáo dục di sản văn hóa và được tham quan các di tích quốc gia đặc biệt, Bảo tàng tỉnh, Thư viện tỉnh. Để đạt được các mục tiêu này đòi hỏi cần được lãnh đạo, chỉ đạo, quan tâm, phối hợp triển khai đồng bộ, kết hợp nhiều yếu tố về chủ trương, cơ chế, chính sách, đầu tư cơ sở, vật chất từ Trung ương đến tỉnh, cơ sở nhà trường và sự chung tay của phụ huynh học sinh.
Tuy nhiên, để nội dung, tinh thần Nghị quyết số 17-NQ/TU của Tỉnh uỷ được lan toả sâu, rộng trong nhà trường, tới học sinh, thế hệ trẻ; lĩnh vực giáo dục di sản, lịch sử truyền thống cho học sinh phổ thông ở Quảng Ninh cần phải quan tâm thêm một số nội dung:
Một là, các cấp uỷ đảng từ tỉnh đến cơ sở cần tiếp tục quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo, đổi mới nâng cao chất lượng công tác tham mưu thực hiện chủ trương của Trung ương và của tỉnh về công tác nghiên cứu, biên soạn lịch sử. Trong đó: Tiếp tục nghiên cứu, phát huy có hiệu quả các ấn phẩm, tài liệu lịch sử, truyện đọc lịch sử đã được xuất bản, các đề cương tuyên truyền, giáo dục truyền thống lịch sử của Đảng, của dân tộc, bằng nhiều hình thức truyền tải đến các tầng lớp nhân dân, nhất là thế hệ trẻ; nghiên cứu, biên soạn, cập nhật thêm một số nội dung, tinh thần cốt lõi của Nghị quyết số 17-NQ/TU vào các cuốn sách lịch sử đảng bộ, tài liệu giáo dục địa phương các cấp. Sau xuất bản, phát hành rộng rãi đến các cơ quan, trường học, thư viện các cấp; đầu tư kinh phí tu bổ, nâng cấp, bảo tồn các di sản, di tích được công nhân; số hoá tài liệu lịch sử để mọi đối tượng khi có nhu cầu đều có thể tiếp cận đầy đủ, nhanh chóng, chính xác.
Hai là, toàn tỉnh hiện có khoảng trên 640 trường thuộc cơ sở giáo dục từ mầm non, phổ thông và trung tâm giáo dục thường xuyên với trên 360.000 học sinh; ngành giáo dục tỉnh cần chỉ đạo, hướng dẫn chuyên môn cho đội ngũ giáo viên các môn thuộc lĩnh vực khoa học xã hội và nhân văn như môn Địa lí, Lịch sử, Văn học, Giáo dục công dân…những môn được xem là gần về nội dung, có nhiều cơ hội để giáo dục di sản, lịch sử, văn hoá truyền thống hơn hẳn những môn khác. Tích hợp, lồng ghép đưa nội dung giáo dục di sản, giáo dục lịch sử truyền thống, giáo dục địa phương vào giảng dạy trong các cấp học, bậc học trong hệ thống giáo dục quốc dân thông qua các chương trình ngoại khóa với các hình thức như: Nói chuyện chuyên đề, tham quan di tích lịch sử, văn hóa, chương trình giáo dục lịch sử truyền thống, giáo dục thẩm mỹ cho học sinh, sinh viên. Đặc biệt tại các trường dân tộc nội trú, các trường có đông học sinh là người dân tộc thiểu số cần quan tâm bổ sung lồng ghép nội dung giáo dục lịch sử, văn hóa địa phương, văn hoá các dân tộc vào các tiết sinh hoạt hằng tuần và các hoạt động ngoại khóa như quy định học sinh mặc trang phục dân tộc vào thứ 2 hằng tuần; trong các ngày lễ lớn của dân tộc, của địa phương; hướng dẫn học sinh sưu tầm tài liệu lịch sử, văn hóa quê hương; làm, chế tác, biểu diễn các sản phẩm mang đặc trưng văn hoá dân tộc như thêu, may, dệt vải, hát dân ca, sau đó trình bày lại trước lớp, giúp các em dễ nhớ, dễ hiểu và tích cực hơn trong học tập, nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hoá đặc trưng của các dân tộc, góp phần đưa bộ môn này tương xứng với các môn khoa học cơ bản khác.
Ba là, để giáo dục học sinh về các giá trị di tích lịch sử, di tích văn hóa của địa phương, của quê hương Quảng Ninh, hằng năm các cấp học, các cơ sở giáo dục của tỉnh từ mầm non đến trung học phổ thông cần phối hợp với cha mẹ học sinh, các cơ quan quản lý văn hoá, các cơ sở, thiết chế văn hoá để tổ chức hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm với phương châm: học mà chơi, chơi mà học, đảm bảo an toàn, tiết kiệm, vui tươi, lành mạnh theo các chủ đề: tết quê, chợ quê, trải nghiệm lễ hội, trò chơi dân gian, tập làm hướng dẫn viên du lịch… Khai thác, sử dụng di tích, di sản sản văn hóa địa phương trong giáo dục lịch sử truyền thống góp phần đẩy mạnh, hướng dẫn hoạt động nhận thức cho học sinh, giúp hình thành ở học sinh một hệ thống các quan điểm, các khái niệm về nhận thức thế giới xung quanh.
Bốn là, về nội dung giáo dục địa phương, ngành giáo dục tỉnh và các địa phương phối hợp với các cơ quan chuyên môn của tỉnh, địa phương xây dựng nội dung bộ sách giáo dục địa phương đồng bộ, khoa học, hiện đại trên cơ sở cập nhật thêm tinh thần chỉ đạo, nội dung cốt lõi của Nghị quyết số 17-NQ/TU của Tỉnh uỷ, đảm bảo nội dung, yêu cầu phù hợp với cơ cấu lứa tuổi, tâm sinh lý của học sinh, đặc biệt đúng với quy định chương trình giáo dục phổ thông mới (ban hành theo Thông tư 32/2018/TT-BGD ĐT ngày 16/12/2018 của Bộ GD&ĐT). Nội dung giáo dục địa phương phải trang bị cho học sinh những hiểu biết cơ bản về văn hóa, lịch sử, địa lý, kinh tế, xã hội, môi trường, hướng nghiệp… Đặc biệt, phải truyền tải được nội dung xây dựng, phát triển, hoàn thiện hệ giá trị con người Quảng Ninh với các phẩm chất “Bản lĩnh, Tự cường, Kỷ cương, Đoàn kết, Nghĩa tình, Hào sảng, Sáng tạo, Văn minh” đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội nhanh, bền vững, thích ứng với sự thay đổi, nâng cao sức mạnh nội sinh nhằm khắc phục những hạn chế, ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái đạo đức xã hội. Các Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Văn hóa và Thể thao, Sở Du lịch cần phối hợp chỉ đạo, hướng dẫn phòng giáo dục và đào tạo các địa phương và các trường học trên địa bàn thực hiện xây dựng hệ thống tài liệu nguồn về di sản văn hóa phong phú, đa dạng của tỉnh. Nội dung tài liệu phù hợp với địa phương với giáo viên và học sinh.
Giáo dục di sản, lịch sử truyền thống cho học sinh, sinh viên, cán bộ, đảng viên và Nhân dân là một quá trình, là trách nhiệm của toàn xã hội, của cả hệ thống chính trị. Dạy và học thông qua giáo dục lịch sử truyền thống, giáo dục di sản, lịch sử văn hoá là phương pháp trực quan, sinh động và thực sự có hiệu quả. Lịch sử truyền thống, di sản, di tích văn hoá của tỉnh rất phong phú, đa dạng và cũng rất gần gũi với Nhân dân, với học sinh, sinh viên, thế hệ trẻ, nên trước hết cần khai thác, sử dụng thật tốt các di sản, di tích, các thiết chế văn hoá, giá trị văn hoá có sẵn tại địa phương; sau đó, nếu có điều kiện mới tiến tới đưa học sinh tới các di sản ngoài địa phương. Lịch sử và văn hoá của tỉnh Quảng Ninh nói riêng, dân tộc Việt Nam nói chung không chỉ được lưu lại trong sử sách, mà còn hiện diện trên vùng đất cội nguồn dân tộc Việt Nam bởi hệ thống di tích lịch sử – văn hoá, và cùng với nó là một kho tàng đồ sộ về di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia, về di sản văn hoá phi vật thể với những giá trị vật chất, tinh thần, văn học – nghệ thuật, khoa học to lớn. Đây là nguồn tư liệu địa phương phong phú có ý nghĩa nhiều mặt, góp phần thực hiện thuận lợi và hiệu quả việc giáo dục di sản, lịch sử truyền thống của địa phương. Thực tế trên địa bàn tỉnh nhiều năm qua đã có rất nhiều trường học đã thực hiện nhiều chương trình “Học sinh trải nghiệm sáng tạo”, những hoạt động trên không chỉ góp phần quảng bá các giá trị thiên nhiên, lịch sử, văn hóa đặc sắc của Hạ Long, của Vùng mỏ với hệ giá trị đã được xác định: “Thiên nhiên tươi đẹp, Văn hóa đặc sắc, Xã hội văn minh, Hành chính minh bạch, Kinh tế phát triển, Nhân dân hạnh phúc” mà còn góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện; trang bị cho học sinh những kiến thức về lịch sử, văn hóa, gìn giữ giá trị “Kỷ luật – Đồng tâm” của giai cấp công nhân Vùng mỏ cùng với những truyền thống quý báu của địa phương, dân tộc, những di sản đang hiện hữu ngay trên quê hương Quảng Ninh. Đây cũng là một bước thay đổi quan trọng trong quá trình đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục hiện nay, góp phần triển khai và thực hiện chất lượng hiệu quả chương trình giáo dục địa phương của tỉnh để góp phần quan trọng thúc đẩy đưa văn hóa, con người Quảng Ninh thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, nguồn lực và động lực cho phát triển nhanh, bền vững trong hiện tại và tương lai.
