Tín hiệu vui là cả nước xuất siêu 24,6 tỉ USD, nhưng kim ngạch xuất nhập khẩu 10 tháng lại giảm mạnh so với cùng kỳ năm trước, cẩn thận nền kinh tế sẽ rơi vào tăng trưởng xuất khẩu âm lần thứ hai kể từ khi đổi mới.
Và sự phục hồi của xuất khẩu trong năm 2024, theo nhiều chuyên gia kinh tế, phụ thuộc vào sự phục hồi của cầu tiêu dùng thế giới và sự vươn lên của các doanh nghiệp xuất khẩu nội địa.
Xuất siêu tăng mạnh, xuất khẩu giảm sâu
Chia sẻ với Tuổi Trẻ, ông Bùi Dương Thuật – giám đốc Công ty TNHH xuất nhập khẩu trái cây Mekong – cho hay tháng 9-2023 đã cho chuyến container dừa uống nước xuất khẩu sang Mỹ đầu tiên kể từ khi APHIS (Cục Kiểm dịch động thực vật, thuộc Bộ Nông nghiệp Mỹ) thông tin cho phép Việt Nam xuất khẩu dừa sang thị trường này.
Có thêm thị trường, hiện nay trung bình mỗi tháng công ty của ông Thuật xuất khẩu sang thị trường Mỹ khoảng 10 container dừa tươi uống nước (tương đương khoảng 200.000 trái).
“Trong thời gian tới, hy vọng thị trường Trung Quốc sẽ mở cửa với loại trái cây này và chúng tôi cũng đặt mục tiêu doanh thu khoảng 80 tỉ đồng mỗi năm”, ông Thuật kỳ vọng với doanh thu 50 tỉ/năm hiện nay.
Tuy nhiên, tổng thể chung thì không phải ngành nào cũng tăng tốc như nông nghiệp. Theo Tổng cục Thống kê, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa tháng 10-2023 ước đạt 61,62 tỉ USD, tăng 4,1% so với tháng trước và tăng 5,6% so với cùng kỳ năm trước.
Nhưng tính chung 10 tháng năm 2023, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa là 557,9 tỉ USD, giảm gần 60 tỉ USD.
Trong đó, giá trị xuất khẩu hàng hóa 10 tháng ước đạt 291,2 tỉ USD, giảm 7,1% (giảm 22,2 tỉ USD). Giá trị nhập khẩu hàng hóa 10 tháng năm 2023 ước đạt 266,67 tỉ USD, giảm 12,3% (giảm 37,2 tỉ USD) so với cùng kỳ năm trước. Tính chung 10 tháng, cả nước xuất siêu 24,61 tỉ USD, tăng mạnh so với cùng kỳ năm 2022 (xuất siêu 9,56 tỉ USD). Nhưng cơ bản xuất siêu do nhập khẩu giảm.
Nhận định về thị trường xuất nhập khẩu 10 tháng qua, ông Lưu Mạnh Tưởng – phó tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan – cho biết các nhóm mặt hàng nhập khẩu giảm mạnh nhất là điện thoại các loại và linh kiện, máy móc thiết bị, dụng cụ và phụ tùng; chất dẻo nguyên liệu, sắt thép, vải, sản phẩm điện tử và linh kiện.
Cũng theo Tổng cục Hải quan, tính đến 30-9 có 10 nhóm mặt hàng nhập khẩu có kim ngạch giảm hơn 1 tỉ USD so với cùng kỳ năm ngoái. Cụ thể, nhóm điện thoại các loại và linh kiện nhập khẩu giảm tới 9,7 tỉ USD; máy móc thiết bị, dụng cụ và phụ tùng giảm hơn 4 tỉ USD; chất dẻo nguyên liệu giảm 2,64 tỉ USD; sắt thép giảm 2 tỉ USD; nhập khẩu vải, các loại kim loại thường, hóa chất giảm hơn 1,5 tỉ USD.
Nguyên nhân do đâu?
Trao đổi với Tuổi Trẻ, TS Lê Quốc Phương – nguyên phó giám đốc Trung tâm thông tin công nghiệp và thương mại (Bộ Công Thương) – cho biết:
Năm 2023 kinh tế thế giới có nhiều khó khăn lớn, gay go hơn cả thời Covid-19, tổng cầu thế giới giảm mạnh do lạm phát tăng cao, xung đột Nga – Ukraine và Israel – Hamas, sự đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này dẫn tới nhiều nền kinh tế tăng lãi suất rất cao, kinh tế nhiều nước suy giảm… Những nguyên nhân này làm cho xuất khẩu của Việt Nam giảm mạnh.
“Theo tôi, năm nay tăng trưởng xuất khẩu sẽ âm, đây là năm thứ hai nền kinh tế tăng trưởng xuất khẩu âm kể từ khi đổi mới. Năm đầu tiên chúng ta có tăng trưởng xuất khẩu âm là năm 2009. Điều đáng lưu ý là xuất khẩu giảm mạnh nhưng nhập khẩu của nền kinh tế đang giảm mạnh hơn, do đó kết quả xuất siêu gần 25 tỉ USD chúng ta có được cho đến nay là vì nhập khẩu giảm sâu”, ông Phương nhấn mạnh.
Theo phân tích của ông Phương, xuất siêu là tốt nhưng trường hợp xuất siêu của Việt Nam 10 tháng qua không hẳn là điều đáng mừng. Thường quốc gia nào cũng mong muốn xuất siêu, đặc biệt xuất siêu hàng chục tỉ USD thời gian qua là một tin tốt, giúp chúng ta giữ được tỉ giá, tăng được dự trữ ngoại hối, hỗ trợ cho kiểm soát lạm phát.
Nhưng mặt không tốt ở đây là nhập khẩu giảm quá mạnh, trong khi Việt Nam vẫn là một nền kinh tế có tính gia công, lắp ráp cao. Ví dụ như các mặt hàng xuất khẩu điện thoại, linh kiện điện tử, dệt may, da giày… phải nhập khẩu linh phụ kiện, nguyên liệu rất nhiều từ bên ngoài. Vì thế, nhập khẩu giảm mạnh 10 tháng qua sẽ tác động lớn tới xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới.
Cùng quan điểm này, PGS.TS Phạm Tất Thắng – Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách công thương – đánh giá kinh tế thế giới 10 tháng qua không tốt, sức mua giảm mạnh. Đặc biệt, phần giảm lại rơi vào các bạn hàng chính của Việt Nam. Ngay cả Trung Quốc cũng rơi vào khó khăn kinh tế. Thị trường Mỹ có dấu hiệu phục hồi nhưng không đều suốt trong cả quá trình. Nguyên nhân thứ hai là sản xuất trong nước phục hồi chậm.
Theo ông Thắng, không phải mọi lĩnh vực đều khó khăn, không có đơn hàng nhưng ở trong nước những doanh nghiệp kịp thời phản ứng với xu hướng này không lớn, đặc biệt là những doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động. Việc khôi phục sản xuất tốn nhiều chi phí hơn tính toán ban đầu của doanh nghiệp. Một số lĩnh vực sản xuất phục hồi không chắc chắn, nhiều doanh nghiệp không phục hồi sản xuất vì thiệt hại giai đoạn dịch bệnh quá lớn. Đây là những vấn đề làm kim ngạch xuất khẩu giảm sâu trong 10 tháng năm nay.
Nhiều giải pháp để khôi phục xuất khẩu
Về vấn đề nhập khẩu giảm mạnh có phải do tỉ lệ nội địa hóa của Việt Nam đang tăng lên trong giá trị xuất khẩu, ông Phương cho rằng nền công nghiệp vẫn tập trung vào lắp ráp gia công, công nghiệp hỗ trợ chưa thực sự phát triển. Ví dụ ngành sản xuất xơ sợi, dệt nhuộm trong nước chưa phát triển, doanh nghiệp trong nước chưa tham gia sâu được vào các chuỗi sản xuất điện thoại, ô tô.
Cũng theo ông Phương, xu hướng năm tới xuất khẩu có tăng được hay không một phần dựa vào tổng cầu thế giới. Còn về dài hạn, nếu Việt Nam tiếp tục duy trì nền công nghiệp gia công, lắp ráp thì nền kinh tế sẽ không được hưởng lợi nhiều từ xuất khẩu. Muốn xuất khẩu đóng góp thực sự vào tăng trưởng kinh tế thì phải chuyển từ nền công nghiệp gia công, lắp ráp sang nền công nghiệp nội địa hóa cao, hàm lượng công nghệ cao.
Một số chuyên gia kinh tế lại cho rằng Việt Nam cần tập trung thúc đẩy các mặt hàng xuất khẩu có thế mạnh như nông sản trong thời gian tới. Bởi giá gạo Việt Nam đang ở mức đỉnh, nhiều nông sản khác như rau quả cũng đang được giá.
Tuy nhiên, cần chú ý đến vấn đề chất lượng. Riêng với xuất khẩu thủy sản, cần tích cực tháo gỡ thẻ vàng của Liên minh châu Âu. Nếu không gỡ được sẽ kiềm chế xuất khẩu thủy sản, một trong những mặt hàng có thế mạnh của Việt Nam.
Thứ hai cần đẩy mạnh xuất khẩu trong các lĩnh vực tạo ra giá trị gia tăng lớn. Ví dụ trong nông nghiệp cần đẩy mạnh chế biến để tăng giá trị gia tăng. Chúng ta xuất khẩu cà phê đứng thứ hai thế giới sau Brazil nhưng lại chủ yếu xuất thô, kim ngạch rất cao nhưng giá trị gia tăng rất thấp.
Theo ông Phạm Tất Thắng, cần có biện pháp hỗ trợ gián tiếp cho doanh nghiệp xuất khẩu. Đó phải là những chính sách cơ bản, mạnh mẽ, như hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi công nghệ, và chính sách phải thực thi hiệu quả, giúp doanh nghiệp vươn lên được.
Trong khi đó, ông Huỳnh Văn Thòn – chủ tịch hội đồng quản trị Tập đoàn Lộc Trời – cho biết năm 2023 tập đoàn này dự kiến đạt doanh thu 11.000 tỉ đồng, tăng 10% so với năm 2022.
Giá gạo tăng dẫn đến các thương lái tự do đổ xô đi mua lúa của nông dân. Rất nhiều nông dân khi thấy giá lúa cao đã hủy bỏ thỏa thuận bán lúa đã ký từ trước. Điều này dẫn đến các công ty có đơn hàng giao trong tháng 9 đến tháng 11 bị thiệt hại nặng, làm gãy đổ hệ thống cung ứng.
Ấn Độ có thể hủy bỏ lệnh cấm xuất khẩu bất kỳ thời điểm nào, khi đó giá gạo quốc tế sẽ giảm mạnh trong khi giá gạo tồn kho đang ở mức cao. Như vậy, doanh nghiệp nào mua lúa của nông dân tại thời điểm hiện tại chắc chắn sẽ chịu lỗ.
Để xuất khẩu nói chung cũng như chuỗi giá trị lúa gạo có thể bền vững, cần phải xây chắc các mối liên kết sản xuất. Ông Thòn đề nghị cần tổ chức liên kết sản xuất nghiêm túc theo như nghị định 107 của Chính phủ về liên kết sản xuất trong xuất khẩu gạo; tổ chức cho nông dân vay vốn sản xuất theo mùa vụ; tổ chức cho các công ty đủ điều kiện xuất khẩu gạo vay tiền thu mua và lưu kho lúa gạo.
