Dấu tích hoa cỏ trong nghệ thuật Champa

Thông qua hoa văn trang trí, đặc biệt là motif thực vật, các nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật Champa phần nào minh định các giai đoạn tiến triển trong nền nghệ thuật này.

Họa tiết hoa lá, chim muông

Nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật Champa, Phillippe Stern nhận định, phong cách cổ – Mỹ Sơn E1 có thể xem là cổ nhất trong diễn trình phát triển nghệ thuật kiến trúc – điêu khắc tôn giáo của Champa. Hiện vật tiêu biểu có thể xét đến là Đài thờ Mỹ Sơn E1, hiện lưu giữ tại bộ sưu tập Mỹ Sơn, Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng.

Đài thờ với đồ án trang trí xen kẽ hoa bốn cánh và hình quả trám hay hình vuông, bên cạnh có cành lá uốn cong – điển hình cho phong cách cổ này. Kiểu trang trí như vậy được sử dụng khá phổ biến ở các đền tháp Champa tại Mỹ Sơn, Hòa Lai (Ninh Thuận) từ thế kỷ 8 và trong nghệ thuật Khmer ở Sambor Prei Kuk.

Kiểu thức này cũng xuất hiện trong nghệ thuật Dvaravati ở Thái Lan, khẳng định mối quan hệ mỹ thuật mật thiết giữa các khu vực trong vùng từ thế kỷ 8 đến thế kỷ 11.

Đáng chú ý, họa tiết hoa lá, chim muông trên đài thờ góp phần mô tả sinh động cảnh sinh hoạt của các tu sĩ đang tu hành khổ hạnh giữa vùng rừng núi. Hình ảnh tu sĩ ngồi thiền định trong rừng là kiểu thức trang trí phổ biến trong nghệ thuật theo truyền thống tu tập của Ấn Độ giáo và Phật giáo để dẫn đến giác ngộ và đạt chính đạo.

Hào quang và sự dâng hiến

Phật viện Đồng Dương tọa lạc ở làng Đồng Dương, huyện Thăng Bình là khu di tích quan trọng bậc nhất của kiến trúc Phật giáo Champa.

Dải hoa văn cành lá cách điệu rậm rịt và xoắn xít như hình lá dương xỉ hay sâu bò là loại hoa văn đặc trưng của phong cách Đồng Dương (thế kỷ 9-10).

Các tượng thần bao giờ cũng đội một kiểu mũ phần dưới có ba đóa hoa lớn, một ở giữa và hai hoa hai bên với họa tiết đặc trưng của phong cách Đồng Dương. Hình ảnh các vị thần được chạm khắc với trang sức là hoa lá nở rộ, thể hiện như vầng hào quang và sự dâng hiến của những những người sùng kính.

Phong cách Đồng Dương, qua những tượng điêu khắc và motif trang trí, có lẽ là phong cách độc đáo nhất và khỏe khoắn nhất trong nghệ thuật Champa. Sự nổi bật của giai đoạn này nhấn mạnh sự kỳ ảo, mạnh mẽ và hùng tráng, phần nào phản ảnh được sự thịnh vượng của vương quốc lúc bấy giờ (Phillippe Stern).

Chủ nghĩa tự nhiên hoàn mỹ

Tòa thành Trà Kiệu xưa tọa lạc ở làng Trà Kiệu, xã Duy Sơn, huyện Duy Xuyên. Tại đây hiện còn dấu vết của các đoạn tường thành, nền móng đền tháp cùng một số hiện vật điêu khắc đá, đồ gốm… đang được trưng bày tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng. Các tác phẩm điêu khắc ở Trà Kiệu cho thấy sự chuyển biến trong nghệ thuật Champa, định hình nên phong cách Trà Kiệu (thế kỷ 10).

So với phong cách Đồng Dương, nghệ thuật giai đoạn này thay vì nhấn mạnh tính kỳ ảo lại chú trọng hướng đến chủ nghĩa tự nhiên hoàn mỹ, mang nét duyên dáng, trang nhã và mềm mại. Các kiểu mũ có tầng và hoa nhỏ không trang trí, chồng lên nhau, các nhân vật với tư thế chắp tay cầm hoa sen thể hiện phổ biến trên những tác phẩm điêu khắc và kiến trúc giai đoạn này.

Hoa sen là kiểu thức trang trí phổ biến nhất, thường thấy trên các tác phẩm nghệ thuật Champa thuộc giai đoạn Trà Kiệu. Loài hoa này là biểu tượng của sự bất tử trong Ấn Độ giáo, vì vậy thường được dùng trong trang trí đền đài. Trong Phật giáo, các vị phật cũng được thể hiện ngồi trên đóa hoa sen, tượng trưng cho sự tinh khiết và thanh tịnh.

Giai đoạn này đồng thời xuất hiện phổ biến kiểu trang trí hình hoa lá lượn – rinceaux trong các chi tiết kiến trúc đền tháp Champa. Nhiều tác phẩm trang trí tinh tế với cảnh các con vật núp sau, xen lẫn hay đang hóa thành hoa lá. Đặc điểm này thể hiện sự giao thoa với nền nghệ thuật Khmer rõ nét.

Những công trình kiến trúc tôn giáo của các vương quốc cổ đại là biểu tượng cho sự giàu có và mối quan hệ với thế giới thần quyền của các vương triều trị vì. Những họa tiết trang trí hoa lá phong phú được chạm trổ trên các đền tháp mang phong cách vừa hiện thực, vừa cách điệu, tạo ấn tượng về sự hiện diện thường xuyên của các vị thần trên trái đất. Những hoa văn này là biểu tượng của sự tinh khiết và bất tử, luôn bừng nở bất chấp sự hủy diệt của thời gian.

Dù trải dài trên bình diện văn hóa rộng lớn, kiểu thức trang trí này vẫn phản ánh những nét sáng tạo riêng mang tính bản địa. Các hoa văn thực vật thể hiện trên những công trình kiến trúc và tác phẩm điêu khắc Champa là minh chứng cụ thể và sống động về sự tỉ mỉ, sáng tạo và thấm đượm niềm sùng kính tôn giáo lẫn thiên nhiên của cư dân Champa đã từng sinh sống trên mảnh đất này.