Ngày 18/3/2010, Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam đã khởi động sáng kiến bảo tồn Cây Di sản Việt Nam, góp phần vào bảo vệ đa dạng sinh học trong thập kỷ Đa dạng Sinh học do Liên hợp quốc phát động. Sáng kiến này không chỉ tạo điều kiện giữ gìn hệ sinh thái mà còn cải thiện chất lượng đời sống người dân, mở ra hướng đi mới trong quản lý tài nguyên và ứng phó với biến đổi khí hậu.
Truyền thống bảo vệ cây cổ thụ của người dân Việt Nam đã tồn tại từ bao đời nay, thể hiện tinh thần tự nguyện gắn bó với thiên nhiên. Giáo sư Đặng Huy Huỳnh, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam, nhấn mạnh rằng mỗi cây cổ thụ là một chứng nhân của lịch sử và văn hóa dân tộc, mang trong mình hàng triệu mùa xuân và những câu chuyện của thời gian. Trong số hơn 6.000 cây được công nhận là Cây Di sản Việt Nam, nhiều cây đạt tiêu chuẩn về tuổi thọ, kích thước và giá trị văn hóa đặc sắc, trở thành biểu tượng sống động của quê hương, là nơi cộng đồng thể hiện sự kính trọng với thiên nhiên và truyền thống dân tộc.
Để được công nhận là Cây Di sản, các cây cổ thụ phải đáp ứng một số tiêu chí nghiêm ngặt về tuổi đời và giá trị sinh thái. Những cây mọc tự nhiên phải đạt trên 200 năm tuổi, còn các cây trồng phải sống trên 100 năm và có giá trị thẩm mỹ cũng như văn hóa đặc sắc. Các cây không đạt tiêu chuẩn về tuổi tác nhưng mang giá trị khoa học, lịch sử, văn hóa đặc biệt vẫn có thể được xét công nhận. Điển hình như 9 cây muỗm cổ thụ gần 1.000 tuổi tại Đền Voi Phục ở Hà Nội, được ghi nhận là những Cây Di sản Việt Nam đầu tiên vào ngày 5/10/2010. Từ đó đến nay, phong trào đã lan tỏa đến 55 tỉnh thành trên cả nước, từ địa đầu Hà Giang đến cực Nam mũi Cà Mau.
Đặc biệt, các đảo của Việt Nam cũng góp mặt với nhiều Cây Di sản nổi bật. Hệ thống cây đa ở đảo Hòn Dấu (Đồ Sơn, Hải Phòng), các cây đa sộp ở đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi), cùng với những cây bàng vuông, mù u và phong ba trên đảo Trường Sa là những ví dụ sống động về sự bền bỉ trước thời gian và thiên nhiên khắc nghiệt. Trong số các Cây Di sản, nhiều cây đạt kỷ lục đáng chú ý, chẳng hạn cây samu dầu cao nhất Việt Nam, với chiều cao trên 70m tại Vườn Quốc gia Pù Mát (Nghệ An); hay hai cây táu hơn 2.200 năm tuổi ở Phú Thọ, từng chứng kiến sự hình thành và phát triển của dân tộc từ thời An Dương Vương.
Cây Di sản không chỉ là cảnh quan xanh mát mà còn trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa thiên nhiên và con người. Cây đa 1.000 tuổi ở đình Quán La, Tây Hồ, Hà Nội, từng chứng kiến Bác Hồ dặn dò người dân gìn giữ cây xanh cho thế hệ mai sau vào năm 1958, là một minh chứng cho sự kết nối văn hóa, lịch sử của những Cây Di sản. Cũng tại làng Cam Lâm (Đường Lâm, Sơn Tây), rặng ruối trên 1.000 năm tuổi là nơi Ngô Quyền từng buộc voi, ngựa chiến trước những trận đánh lịch sử, trở thành biểu tượng về tinh thần kiên trung của người Việt.
Nhiều địa phương sau khi công nhận Cây Di sản đã tận dụng lợi thế này để phát triển du lịch, tạo thêm sinh kế cho người dân. Quần thể pơ mu ở Tây Giang, Quảng Nam, với gần 1.200 cây có tuổi đời từ 300 đến 2.000 năm, đã trở thành điểm đến thu hút nhiều du khách đến khám phá hệ sinh thái rừng nguyên sinh. Để thúc đẩy du lịch, chính quyền huyện Tây Giang đã đầu tư hạ tầng phục vụ du khách, lập một làng truyền thống giữa rừng pơ mu và tổ chức lễ hội tạ ơn rừng vào tháng 2 hàng năm, tạo điều kiện để người dân và du khách cùng trải nghiệm văn hóa độc đáo của đồng bào Cơ Tu.
Tại Quảng Nam, ba cây ngô đồng đỏ ở xã Tân Hiệp, Hội An, là biểu tượng nổi bật của cù lao Chàm và góp phần phát triển du lịch địa phương. Những sản phẩm thủ công làm từ vỏ cây ngô đồng, như võng đan, đã trở thành đặc trưng văn hóa, mang đậm dấu ấn địa phương. UBND tỉnh Quảng Nam đã đề xuất đưa nghề đan võng ngô đồng vào danh mục Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia, nhằm phát huy tiềm năng du lịch kết hợp với bảo tồn nghề truyền thống.
Ninh Bình với hàng chục cây cổ thụ, trong đó có cây thị trên 700 năm tuổi ở đình làng Phù Long, đã tạo nên quần thể di sản văn hóa độc đáo, thu hút du khách khám phá các giá trị văn hóa và tâm linh. Những điểm đến này không chỉ mang đến trải nghiệm mới cho du khách mà còn tạo thu nhập cho người dân, góp phần bảo vệ môi trường và nguồn tài nguyên xanh. Tại Đà Nẵng, hệ thống Cây Di sản như cây đa Sơn Trà hơn 800 năm tuổi hay cụm bồ kết cổ thụ trên 300 năm tại Ngũ Hành Sơn cũng là mắt xích quan trọng trong hệ sinh thái, mang lại lợi ích to lớn cho việc bảo tồn đa dạng sinh học và thu hút khách du lịch.
Những Cây Di sản trên cả nước đã, đang và sẽ tiếp tục là nguồn tài nguyên thiên nhiên quý giá, góp phần phát triển bền vững nhiều ngành kinh tế. Đặc biệt, ngành du lịch đã tận dụng sự hấp dẫn của Cây Di sản để phát triển các tuyến du lịch sinh thái, văn hóa và tâm linh, mang lại nguồn thu cho cộng đồng địa phương. Các hoạt động chăm sóc và bảo vệ Cây Di sản tại các địa phương cũng là một cách giáo dục tình yêu thiên nhiên, ý thức bảo vệ môi trường cho thế hệ trẻ, cùng với niềm tự hào về truyền thống văn hóa và lịch sử của quê hương.
Có thể nói, bảo tồn và phát huy giá trị của Cây Di sản Việt Nam không đơn thuần là hành động giữ gìn vẻ đẹp tự nhiên mà còn là phương thức tiếp nối giá trị văn hóa, lịch sử của đất nước. Những cây cổ thụ vừa là phần hồn của làng quê, vừa là tài sản vô giá của quốc gia, góp phần tô điểm bản sắc văn hóa Việt Nam, kết nối quá khứ với hiện tại và định hình một tương lai bền vững cho các thế hệ mai sau.
Hoàng Anh
