Tháp Nhạn – biểu tượng sự đa dạng văn hóa tại Tuy Hòa

Trong tiếng Ê Đê và Gia Rai, tháp Nhạn được gọi là tháp Kohmeng, tháp Chăm Pa. Tháp được xây dựng vào cuối thế kỷ XI đầu thế kỷ XII, là nơi thờ phụng bà Thiên Y A Na. Đây là công trình kiến trúc tiêu biểu của người Chăm xưa, thể hiện nền văn minh phát triển rực rỡ ở khu vực Đông Nam Á, là sự giao thoa của hai nền văn hóa lớn Ấn Độ và Đại Việt vào văn hóa kiến trúc Chăm Pa.

Trải qua hơn 10 thế kỷ, rồi do chiến tranh tàn phá, tháp Nhạn được tu bổ vào năm 1960 và 1994. Nhìn chung, hình khối, đường nét, màu sắc của tháp vẫn như xưa, chỉ khác về vật liệu tu bổ tháp. Tháp Nhạn được Bộ Văn hóa (nay là Bộ VHTT&DL) xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia vào năm 1998.

Ngày 24/12/2018, Thủ tướng Chính phủ có Quyết định 1820/QĐ-TTg xếp hạng tháp Nhạn là di tích quốc gia đặc biệt, nhìn nhận công trình tháp Nhạn như một báu vật của người xưa để lại cho hôm nay và mai sau.

Mắt thần của vùng đất

Tháp Nhạn được xây dựng trên núi, cạnh sông, có vị trí độc đáo, được xem như “mắt thần của vùng đất”. Về phong thủy vị trí xây dựng tháp hội tụ các yếu tố: Biển trời bao la, sông núi hữu tình, ruộng đồng phì nhiêu, phố phường đông vui. Tháp Nhạn được xây dựng trên sườn phía Đông của núi Nhạn ngay trung tâm TP Tuy Hòa. Núi Nhạn cao 64m so với mặt nước biển, là núi quý hiếm của các đô thị ven sông, ven biển ở khu vực Nam Trung Bộ. Nền sân tháp ở độ cao khoảng 56m, mặt chính tháp quay về hướng đông, hướng sinh khí, còn lại hai mặt bên và sau xây kín, tháp tựa lưng vào sườn núi, có thế vững chãi.

Những ngày đẹp trời đứng ở sân tháp Nhạn thả tầm mắt về hướng đông là cửa biển Đà Diễn, biển Đông như dát bạc, sóng và gió biển tràn về. Nhìn về phía Nam sông Chùa như suối tóc mơ, rặng tre xanh với những đàn cò trắng dập dờn ngay trong lòng thành phố; làng hoa nổi tiếng Ngọc Lãng ấm vào mùa đông, mát về mùa hè. Xa hơn bên kia sông Đà Rằng là khu đô thị bờ nam, núi Đá Bia mờ xa. Nhìn về hướng bắc, TP Tuy Hòa như bức tranh đa sắc màu, đang lớn lên từng ngày, ruộng đồng xanh ngát, núi Chóp Chài vững chãi như “cụ rùa” khổng lồ đang bò về cửa biển Đà Diễn.

Khi đến hay đi qua TP Tuy Hòa bằng đường bộ hay đường sắt, tháp Nhạn đã hiện diện trước mắt bạn, càng tới gần, hình khối, đường nét, màu sắc của tháp thon thả rồi nhọn dần vút cao, tháp như bông hoa của núi đồi, như ngọn đuốc soi sáng hiên ngang sừng sững trên bầu trời xanh.

Tháp Nhạn thu hút đông đảo khách tham quan. Ảnh: MINH NGUYỆT

Thể hiện ước vọng vươn lên

Nhìn bên ngoài hình dáng của tháp có 3 phần: Đế tháp, thân tháp và mái tháp giống như căn nhà Việt truyền thống, tượng trưng cho thiên – địa – nhân. Mặt bằng đế và thân tháp hình vuông, biểu trưng cho đất, tổng chiều cao cả ba phần khoảng 24m.

Đế tháp lớn hơn thân tháp, cao khoảng 3,3m. Các hàng gạch phía trên được xây dựng lùi vào so với hàng bên dưới đều đặn, cứ như thế thu nhỏ dần rồi bám vào thân tháp. Đế tháp là khối lớn vững chãi bám sâu vào lòng đất, nâng đỡ thân và mái của tháp.

Thân tháp hình vuông mỗi cạnh 10,5m, cao khoảng 9,3m, tường xây dày khoảng 3m. Tường thẳng đứng, bổ trụ ở 4 góc, tạo gờ lồi lõm ở bốn mặt. Hình khối, đường nét, hoa văn trang trí bên ngoài có tỉ lệ vàng làm cho thân tháp càng vươn cao. Thân tháp là sự gắn kết giữa phần đế và phần mái của tháp, thể hiện cho tư tưởng thiên – địa – nhân là một thể thống nhất; trời che chở, đất nâng đỡ, con người ở giữa làm nên của cải; chạm trổ, gờ chỉ trên thân tháp rất phong phú, không chỉ thể hiện ước vọng hoài bão của con người mà còn phản ánh thế giới các vị thần linh.

Mái tháp có 4 lớp, hình khối đường nét rất lạ, có chiều cao mái khoảng 8,5m. Lớp dưới cùng với 4 tai trụ lớn ở bốn góc trông xa như bốn búp sen và các gờ chỉ nhô ra khỏi thân tháp tựa như sê nô mái nhà. Lớp thứ hai và thứ ba mỗi lớp cũng có 4 búp sen, càng lên cao nhỏ lại và nhọn dần. Lớp trên cùng là hòn đá lớn nguyên khối đáy hình vuông, trên cong đều nhọn dần theo bốn phía, được gọt đẽo tinh xảo, đó là biểu tượng của linga. Linga là sinh thực khí nam, tượng trưng cho thần Shiva, một trong ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo; linga mang dương tính, biểu thị năng lực sáng tạo của con người. Nhìn xa phần mái có hình dáng giống đóa hoa rừng, như ngọn lửa đêm đông, biểu trưng cho thần thánh, sự giác ngộ, thức tỉnh của con người trong đời sống tâm linh.

Bên trong tháp là khoảng trống hình vuông mỗi cạnh 4,5m, cốt nền tháp cao 1,8m so với sân bên ngoài. Việc bài trí thờ cúng rất đơn giản, không xây bệ thờ, chỉ làm bàn thờ bà chúa Thiên Y A Na nhìn ra cửa, cửa vòm cuốn rộng hơn 2m. Bốn bức tường bên trong thẳng đứng cao khoảng 15m được xây dựng tinh xảo, lộ ra những hàng gạch đều đặn như là tường trang trí. Mái phía trên thu nhỏ dần giống như tháp Ai Cập; những hàng gạch phía trên xây nhô ra đều đặn so với hàng phía dưới, cứ thế xây thu nhỏ dần cho đến khi giao nhau trên đỉnh rồi khép kín.

Kết hợp hoàn hảo kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc

Toàn bộ tháp từ móng, đế, thân, mái đều xây bằng gạch đặc, chỉ có linga bằng đá, vậy mà tháp cao tới 24m, bằng nhà lầu 6 tầng. Các viên gạch to hơn gạch bây giờ, có kích thước rộng 10,5cm, dài 33cm, dày 8,1cm; khi xây chiều dài viên gạch găm vào trong tường giống như nêm dăm cối xay đất thời xưa, với thế xây này các viên gạch rất vững có thể chống chọi với thời gian và mưa gió. Các hàng gạch xây không bao giờ trùng mạch, các mạch khít nhau không nhìn thấy, nhìn thật kỹ các mạch có hình chữ công cài trên, cài dưới. Toàn bộ tường bên trong, bên ngoài, gờ chỉ, phù điêu để lộ ra viên gạch màu đỏ sẫm.

Tháp Nhạn là sự kết hợp hoàn hảo giữa kỹ thuật xây dựng và nghệ thuật điêu khắc. Ngoài chức năng thẩm mỹ, công trình còn thể hiện sinh động ước vọng về cuộc sống tốt đẹp hướng thiện, vươn lên làm cho văn hóa Việt Nam thêm phong phú và đặc sắc. Qua các lần khảo cổ và hội thảo khoa học, quá trình tạo dựng tháp dự đoán được thực hiện theo nhiều bước và vẫn chưa được giải đáp.

Từ ngày tái lập tỉnh đến nay, Phú Yên đã đầu tư khá lớn cho quần thể công viên núi Nhạn bằng việc tu bổ tháp Nhạn; xây dựng Đài tưởng niệm liệt sĩ núi Nhạn; trồng nhiều loài cây quý hiếm và đường lên xuống trên núi; xây dựng nhà văn hóa và mở rộng công viên Diên Hồng; xây dựng đường Bạch Đằng men theo bờ sông Chùa; giải tỏa nhiều nhà dân dưới chân núi Nhạn và xây dựng, tu bổ các chùa, miếu cổ dưới chân núi Nhạn, xây dựng Nhà lưu niệm Luật sư Nguyễn Hữu Thọ.

Núi Nhạn và tháp Nhạn là hòn ngọc, là núi thơ, là tài sản vô giá không phải đô thị nào cũng có được, bản thân nó đã quá đẹp, cái đẹp cổ kính mới giá trị và quý hiếm. Núi và tháp Nhạn là niềm tự hào, là cảm hứng của bao tao nhân mặc khách khi tới đây, là biểu trưng của người dân Tuy Hòa.

Bao năm tháng, tháp Nhạn như chứng tích của lịch sử, lúc trầm mặc dưới mưa bay, khi lại rực rỡ trong ánh chiều tà, hay lung linh khi màn đêm buông xuống. Ngày nay, tháp Nhạn đón nhiều đoàn khách du lịch từ khắp mọi miền đất nước đến tham quan và tham gia các lễ hội, đặc biệt là Đêm thơ Nguyên tiêu vào rằm tháng Giêng, lễ hội Vía Bà từ ngày 21-23/3 (âm lịch). 

KTS HOÀNG XUÂN THƯỞNG