Nguồn gốc, ý nghĩa và những phong tục trong dịp Tết Nguyên đán

Như một thói quen linh thiêng và bền vững, mỗi năm Tết đến, dù đang ở đâu, làm gì, người Việt Nam – kể cả người xa xứ – vẫn mong được về sum họp dưới mái ấm gia đình.

Khách lựa chọn, mua sắm đồ trang trí Tết tại phố Hàng Mã. (Ảnh: Trần Việt/TTXVN)

“Dù ai buôn bán nơi đâu/Nhớ đến ngày Tết rủ nhau mà về.” Khi một năm tính theo âm lịch dần đi đến những ngày cuối cùng cũng là lúc mọi người, mọi gia đình Việt Nam tất bật, háo hức chuẩn bị cho ngày Tết Nguyên đán – dịp lễ cổ truyền lớn nhất, quan trọng nhất.

Vậy Tết Nguyên đán có từ bao giờ và những phong tục nào không thể thiếu trong những ngày đoàn tụ này?

Nguồn gốc và ý nghĩa của ngày Tết Nguyên đán

Tết Nguyên đán hay còn gọi là Tết Cả, Tết Ta, Tết Âm lịch, Tết cổ truyền hay chỉ đơn giản là Tết. “Tết” chính là “tiết.”

Hai chữ “Nguyên đán” có gốc chữ Hán; “nguyên” có nghĩa là sự khởi đầu hay sơ khai và “đán” là buổi sáng sớm, cho nên đọc đúng phiên âm phải là “Tiết Nguyên đán.”

Tết Nguyên đán được người Việt Nam gọi với cái tên rất thân thương “Tết ta” để phân biệt với “Tết Tây” (Tết Dương lịch).

Theo nghiên cứu của nhà sử học Trần Văn Giáp, ngày “Tết Nguyên đán” ở Việt Nam đã có từ đầu thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên. Nguồn gốc chữ Tết cũng như nghĩa chữ “Tết Nguyên đán” cũng được phổ biến từ thời đó.

Còn theo sự tích “Bánh chưng, bánh dày,” Tết Nguyên đán có thể đã xuất hiện từ thời các vua Hùng, với truyền thuyết về chàng Lang Liêu và bánh chưng.

Tết là điểm giao thời giữa năm cũ và năm mới, thể hiện sự trường tồn của trời đất, mong ước của con người về sự hài hòa Thiên-Địa-Nhân. Và trên tất cả, Tết chính là ngày đoàn viên của mọi gia đình.

Tết Nguyên đán là ngày lễ cổ truyền lớn nhất, có phạm vi phổ biến nhất và là ngày lễ tưng bừng, nhộn nhịp nhất của cả dân tộc.

Tết Nguyên đán cũng là thời khắc thiêng liêng và trang trọng nhất đối với mỗi người dân Việt Nam. Nó chứa đựng cả quan niệm sống cũng như những phong tục, tín ngưỡng mang đậm nét văn hóa dân tộc vừa sâu sắc lại vừa độc đáo, phản ánh tinh thần hòa điệu giữa con người và thiên nhiên đất trời.

Như một thói quen linh thiêng và bền vững, mỗi năm Tết đến, dù đang ở đâu, làm gì, người Việt – kể cả người xa xứ – vẫn mong được về sum họp dưới mái ấm gia đình, được khấn vái dưới bàn thờ tổ tiên, nhìn lại ngôi nhà – nơi cất tiếng khóc chào đời. Mấy tiếng “Về quê ăn Tết” không chỉ là khái niệm đi về, mà đằng sau nó là cả một quá trình hành hương về với cội nguồn, về với nơi chôn rau cắt rốn.

Nhiều gia đình soạn sửa mâm cơm cúng tất niên tươm tất để thể hiện truyền thống “uống nước nhớ nguồn.’ (Ảnh: Hoàng Hiếu/TTXVN)

Tết cũng là ngày đoàn tụ với cả những người đã mất. Từ bữa cơm chiều 30, trước giao thừa, các gia đình đã thắp hương mời hương linh tổ tiên, ông bà và và những người thân đã qua đời về ăn cơm, vui Tết với con cháu (cúng gia tiên). Khói hương trên bàn thờ gia tiên quyện với không khí thiêng liêng của sự giao hòa vũ trụ làm cho con người trở nên gắn bó với gia đình của mình hơn bao giờ hết.

Tết cũng là dịp để mọi người cùng nhau hướng đến những giá trị tốt đẹp, đủ đầy như: ăn phải ngon, mặc phải đẹp, bất kể lứa tuổi nào và phải nói những điều hay, chúc nhau “vạn sự như ý,” “phát lộc phát tài”…

Bên cạnh đó, người Việt Nam tin rằng nếu có những ngày Tết vui vẻ đầu năm thì sẽ có cả một năm mới tốt đẹp, may mắn, vậy nên, Tết đến, ai cũng vui vẻ, thoải mái, nhường nhịn nhau hơn. Cho nên, đây cũng là cơ hội để hòa giải những mâu thuẫn, bất đồng giữa các thành viên trong gia đình, giữa hàng xóm láng giềng với nhau… như các cụ từng nói “giận đến chết đến Tết cũng thôi”. Với ý nghĩa này, Tết còn là ngày của lạc quan và hy vọng.

Những phong tục cổ truyền trong ngày Tết Nguyên đán

Trước và sau Tết Nguyên đán, người Việt có nhiều phong tục khác nhau, tùy theo từng địa phương. Dưới đây là một số phong tục chính.

Cúng ông Công ông Táo

Ông Công là Thổ Công, vị thần cai quản đất đai. Ông Táo là thần bếp, hay Táo Quân, gồm hai ông, một bà, có trách nhiệm theo dõi mọi việc xảy ra trong gia đình rồi trình báo cho Trời.

Năm nào cũng vậy, cứ vào ngày 23 tháng Chạp, nhà nào cũng thu dọn nhà cửa, bếp sạch sẽ rồi làm lễ cúng tiễn ông Táo lên trời, nhờ ông báo cáo những điều tốt đẹp để một năm mới bình an và may mắn.

Thả cá chép tiễn ông Công, ông Táo về trời. (Nguồn: TTXVN)

Thăm mộ tổ tiên

Từ ngày 23 đến ngày 30 tháng Chạp, con cháu trong gia đình tề tựu đông đủ cùng nhau đi thăm, quét dọn mồ mả tổ tiên và đem theo hương đèn hoa quả để cúng, mời vong linh tổ tiên về ăn Tết với con cháu.

Dọn dẹp, trang trí nhà cửa

Để đón Tết, mọi nhà dọn dẹp, sửa sang và trang hoàng nhà cửa thật đẹp. Tất cả các đồ dùng trong gia đình đều được lau chùi sạch sẽ theo đúng nghĩa năm mới cái gì cũng phải mới. Thêm cây quất, cành đào (mai), câu đối… làm cho không gian thêm sắc màu, ấm cúng.

Tổ chức lễ Tất niên

Tất niên có nghĩa là hoàn tất công việc của năm cũ. Theo phong tục, đến thời điểm tất niên, mọi người đều thu xếp thanh toán hết nợ nần, xóa bỏ những xích mích trong năm cũ để hướng tới một năm mới thuận hòa hơn.

Vào chiều 30 Tết, sau khi đã hoàn thành xong mọi công việc, gia đình chuẩn bị một mâm cơm cúng tổ tiên ông bà. Cùng với bánh chưng xanh, câu đối đỏ thì mâm ngũ quả là thứ không thể thiếu trên bàn thờ của mỗi gia đình trong những ngày Tết. Không chỉ làm cho không gian cúng thêm ấm áp, hài hòa, rực rỡ, mâm ngũ quả còn thể hiện sinh động ý tưởng triết lý-tín ngưỡng-thẩm mỹ và là nơi gửi gắm ước nguyện của mỗi gia đình.

Đón giao thừa

Giao thừa là thời khắc thiêng liêng nhất của năm. Vào thời điểm giao thừa, các gia đình làm lễ Trừ Tịch để loại bỏ những điều không may mắn của năm cũ đi và đón lấy những điều tốt đẹp của năm mới đến. Đúng giao thừa, trên bàn thờ gia tiên thơm hương khói, đèn nến lung linh, các thành viên trong gia đình cung kính chắp tay lễ trước bàn thờ tổ tiên, cầu mong một năm mới an khang thịnh vượng, phát lộc phát tài.

Bắn pháo hoa chào đón Năm mới. (Ảnh: Thế Duyệt/TTXVN)

Tục xông nhà

Theo phong tục, người xông nhà là người đầu tiên đến nhà sau giao thừa. Người ta tin rằng người xông nhà đầu năm sẽ ảnh hưởng đến tương lai của chủ nhà trong cả năm mới, tuổi tác người xông nhà cũng khá quan trọng. Vì thế, ngay từ trước tết chủ nhà thường hẹn người quen biết, đẹp người đẹp nết, hợp tuổi để đến xông nhà cho nhà mình.

Phong tục chúc Tết, mừng tuổi

Chúc tết hay mừng tuổi là những phong tục từ lâu đời để mong muốn những điều tốt lành nhất sẽ đến với mọi người. Theo lệ, thường thì vào mùng 1 con cái chúc tết ông bà, cha mẹ. Ông bà, cha mẹ cũng chúc lại con cháu bằng một phong lì xì có tiền đi kèm. Tiền lì xì thường là những tờ tiền còn mới, vì người ta quan niệm rằng, năm mới cái gì cũng phải mới mẻ thì một năm sẽ gặp được nhiều điều may mắn đến.

Trong những ngày đầu năm, thường thì từ ngày mùng 1 đến ngày mùng 3, mọi người đi thăm họ hàng, thầy cô, bạn bè để chúc những điều tốt đẹp nhất cho một năm mới đến.

Nguồn TTXVN