Khơi nguồn dòng chảy Mo Mường

Lời tòa soạn: Mo là một trong những giá trị văn hóa tâm linh đặc sắc, giữ vị trí trung tâm trong đời sống tinh thần của người Mường, bao hàm giá trị văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng, nghệ thuật, thể hiện thế giới quan, nhân sinh quan của người Mường. Năm 2020, Mo Mường được chọn là di sản cần xây dựng Hồ sơ quốc gia đệ trình UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và Phú Thọ là một trong 7 tỉnh tham gia xây dựng hồ sơ. Giữ lửa và truyền lửa cho di sản Mo – điều tưởng chừng không khó lại đang là vấn đề cần được khơi nguồn trong cộng đồng người Mường ở Phú Thọ hiện nay.

“Nếu không có Mo thì không phải người Mường” – Đó là lời khẳng định chắc nịch của đồng bào dân tộc Mường mà chúng tôi được gặp trong quá trình đến với những vùng đất Mường trên địa bàn tỉnh. Trải qua “rêu phong” của thời gian, quá trình “gạn đục khơi trong” để tồn tại, cùng những nét độc đáo của Mo Mường và câu chuyện về những thầy Mo quá nửa cuộc đời gắn bó với vai trò “người kế nghiệp” ước mong mãi lưu giữ, lan tỏa để Mo Mường trường tồn bất biến với thời gian khiến chúng tôi hiểu hơn giá trị của Mo Mường.

Ông Mo “danh chính ngôn thuận”

Những ngày cuối năm, thầy Mo Hà Văn Rạch, khu Chiềng, xã Thú Cúc, huyện Tân Sơn lúc nào cũng bận rộn “tay nải” đi làm lễ. Vừa xong lễ mo nhà này đã có nhà khác đón đi. Cuối năm, người về nhà mới, người dựng vợ gả chồng, người đến tuổi cầu thọ… mọi việc đều không thể thiếu ông Mo. Nối nghiệp cha từ năm 18 tuổi, ban đầu chỉ là phụ “điếu đóm”, học từ những thao tác nhỏ nhất, những lễ mo đơn giản nhất. Ngoài 20 tuổi, sau khi thuần thục các áng mo, ông Rạch mới chính thức được cấp lễ làm thầy.

Thầy Mo Hà Văn Rạch (ở giữa), xã Thu Cúc, huyện Tân Sơn chia sẻ về túi Khót của thầy cúng

Theo chân Mo Rạch tại một lễ Mo cầu thọ, chúng tôi mới thấy được sự “uy nghi”, vai trò quan trọng của thầy Mo trong đời sống của bà con đồng bào Mường. Mọi thứ được gia chủ chuẩn bị sẵn sàng nhưng chưa thể bắt đầu làm gì khi chưa có sự xuất hiện của thầy Mo.

Đến trước ban lễ, mở chiếc túi Khót đựng những vật thiêng để hộ thân và tăng thêm sức mạnh cho ông Mo. Ông Rạch bắt đầu nghi lễ cúng với các đồ vật gồm: Quạt, rìu, đá hình dấu chân, cảo (thanh tre nứa). Theo ông Rạch đó là những vật dụng không thể thiếu của ông Mo khi làm lễ. Quạt để ông Mo vừa cầm vừa nói, phụ trợ trong các hoạt động xuyên suốt buổi cúng; rìu tượng trưng cho trời; đá hình dấu chân tượng trưng cho bàn chân con người để đi theo sự dẫn dắt không bị lầm đường lạc lối; cảo để giúp ông Mo kết nối âm – dương. Xuyên suốt lễ cúng, tất cả những thành viên có mặt đều làm theo hướng dẫn của Mo Rạch, không ồn ào cũng không vội vã, bởi theo Mo Rạch mọi thứ trong Mo đều có lớp lang, tuần tự.

Nếu như Mo Mường là giá trị văn hóa tâm linh, tinh thần trong đời sống của đồng bào Mường thì ông Mo chính là chủ thể, là trung tâm, giữ vai trò quan trọng không thể thiếu trong thực hành các nghi lễ này. Ông Mo gắn bó với cuộc đời mỗi người dân Mường từ khi sinh ra, khôn lớn, trưởng thành cho đến khi nhắm mắt xuôi tay về Mường ma và vẫn thường được ví như người cha thứ 2 nhưng người cha này có “thế lực”, “uy lực” khác với người bình thường.

Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đình Thưởng (ngoài cùng bên phải) là nghệ nhân Mo duy nhất được phong tặng danh hiệu đến thời điểm hiện tại

Nghệ nhân Thưởng là đời thứ 3 kế tục và đã có 37 năm nối gót cha trở thành nghệ nhân Mo có tiếng trong và ngoài huyện; việc lớn, việc bé trong xóm, trong vùng cũng đều nhờ cậy vào ông thế nên ông Thưởng lúc nào cũng bận rộn. Ngoài các lễ Mo trong khuôn khổ gia đình, ông còn giữ vai trò quan trọng trong các hoạt động văn hóa cộng đồng của đồng bào Mường như: Lễ rước vía lúa, lễ đóng cửa rừng dịp cuối năm, mở cửa rừng dịp đầu năm… và tham gia các lớp truyền dạy văn hóa Mường với vai trò người hướng dẫn.

Theo nghệ nhân Thưởng: Ông Mo là người chủ trì hoạt động của lễ thức Mo. Mỗi lễ thức của mo có sự tham gia của nhiều người, nhiều nghi thức. Ông Mo tổ chức lễ thức, điều hành việc chuẩn bị lễ vật, hướng dẫn các thành phần tham dự lễ, phục lễ và quan trọng nhất là diễn xướng mo. Ông Mo là người có khả năng kết nối với thần linh là người có đủ “quyền năng” để giải quyết thỏa đáng mọi nhu cầu tín ngưỡng trong nghi lễ mo.

Ông Thưởng chia sẻ: Với vai trò là thầy Mo và được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân ưu tú”, tôi thấy mình càng phải có trách nhiệm phát huy giá trị của di sản bằng cách gìn giữ và trao truyền cho thế hệ sau. Khi mình còn có đủ sức khỏe thì mình phải cố gắng làm hết sức có thể để Mo Mường không bị thất truyền.

Người Mường luôn trân trọng và coi trong sự hiện diện của ông Mo, bởi thế ông Mo không phải là một nghề. Bởi đã là nghề thì phải có thu nhập còn ông Mo hiện diện trong đời sống của người Mường có trách nhiệm kết nối “âm – dương”, truyền tải ước vọng, mong cầu của con người cũng như nhắc nhở mỗi người phải sống tốt đẹp hơn mỗi ngày. Không phải ai cũng làm được thầy Mo và làm thầy Mo cũng không phải để giàu.

Những ông Mo “dân phong”

Xưa nay, trong nhiều vấn đề mang tính cộng đồng, chúng ta vẫn hiểu rằng “Danh có chính thì ngôn mới thuận” thế nhưng thực tế tại các bản làng người Mường, những người dù chưa được công nhận nghệ nhân ưu tú, thậm chí không nằm trong danh sách thầy Mo dù có tới 40-50 năm thực hành Mo Mường nhưng họ vẫn được người dân coi trọng, tin tưởng và xuất hiện trong các việc trọng đại của gia đình người Mường. Họ chính là những thầy Mo dân phong, có “danh xưng” nhưng lại không “chính danh”.

Theo số liệu năm 2021, huyện Thanh Sơn có 140.000 dân với 32 dân tộc cùng sinh sống. Trong đó, người Mường chiếm 60% với khoảng 84.000 người. Ấy vậy, trong đợt kiểm kê di sản được Sở VHTT&DL thực hiện năm 2023, huyện Thanh Sơn lại không có Mo Mường. Tại sao lại có nghịch lý đó? Dù thầy Mo có vai trò cực kỳ quan trong trong đời sống người Mường.

Điển hình như ông Đinh Văn Thành sinh năm 1955 và hiện đang cư trú tại khu 11 Đồng Chỏm, xã Tất Thắng. Ông là một trong những “cây đa cây đề” thực hành được nhiều loại hình văn hóa người Mường, trong đó có Mo Mường. Tiếng tăm vang xa khỏi đất Tất Thắng và khu vực lân cận. Ông có mặt trong hầu như mọi nghi lễ của Nhân dân địa phương cũng như các lớp truyền dạy, bảo tồn văn hóa Mường từ huyện đến tỉnh.

Dù đã dành 43 năm theo đuổi sự nghiệp bảo tồn văn hóa Mường trên mảnh đất quê hương, trong đó có Mo Mường, được Nhân dân tín nhiệm giữ cả hai chức vụ Bí thư Chi bộ kiêm Trưởng khu dân cư, quản cả việc “âm” lẫn việc “trần” mà dường như nghệ nhân Thành vẫn bị “bỏ quên” trong công cuộc kiểm kê di sản Mo Mường.

Hay như xã Tu Vũ là thủ phủ của dân tộc Mường ở huyện Thanh Thủy với dân số gần 7.000 người. Đồng chí Khuất Đình Quân – Cán bộ văn hóa xã Tu Vũ xác nhận: “Xã không có thầy Mo mà chỉ có 3 thầy cúng chuyên đảm nhiệm các phần việc “âm”, chăm sóc tâm linh và cúng bái cho bà con Nhân dân địa phương”.

Ông Đinh Văn Chiến sinh năm 1967, hiện nay trú tại khu 18 là thầy cúng nổi tiếng hơn cả của xã Tu Vũ. Ông là đời thứ 6 được truyền dạy những nghi thức cúng bái của người Mường. Từ năm 2007, ông Chiến “một mình một ngựa” rong ruổi xe máy khắp các tỉnh Hòa Bình, Sơn La, Ninh Bình để học những bậc thầy về văn hóa Mường, trong đó có Mo Mường. Đó thật sự là một cuộc hành hương tìm lại những mảnh ghép văn hóa quê hương đã mất. Trải qua 17 năm, ông Chiến đã lĩnh hội được một vốn kiến thức văn hóa Mường nhất định thế nhưng đến nay ông Chiến vẫn chỉ là thầy cúng.

Điều đó để thấy rằng con số 31 nghệ nhân được thống kê chỉ mang tính chất tương đối. Trong cộng đồng người Mường, vẫn luôn tồn tại nhiều thầy Mo được “dân phong”. Họ là những người “rút ruột nhả tơ”, tuy vô danh nhưng cần mẫn bảo vệ di sản đáng tự hào của người Mường.

Việc được công nhận là thầy Mo hay được Nhà nước vinh danh chính là niềm tự hào cho cá nhân thầy Mo và cộng đồng Mường, khẳng định những cống hiến và khuyến khích họ tiếp tục đóng góp cho công cuộc bảo tồn di sản. Tuy nhiên, vinh danh không phải yếu tố duy nhất quyết định sự sống của di sản này. Quá trình phát triển của đời sống, xã hội cùng sự giao thoa văn hóa giữa các dân tộc trong cùng khu vực địa bàn cư trú đã tác động không nhỏ đến đời sống văn hóa của người Mường. Thực tế, tại tỉnh Phú Thọ, số lượng thầy Mo đang giảm dần và già hóa, khiến cho Mo Mường – một di sản đang sống gặp nhiều khó khăn, hạn chế trong việc lưu giữ, bảo tồn, vấn đề này sẽ được chúng tôi đề cập đến trong kỳ tiếp theo.

Thanh Trà – Thu Hương – Thùy Trang