Ca trù ngấm vào máu

Cùng với chèo tàu Tân Hội và hội diều Bá Giang, ca trù Thượng Mỗ là 1 trong 3 địa chỉ văn hóa dân gian tiêu biểu của huyện Đan Phượng (thành phố Hà Nội). Theo thần phả và sắc phong còn lưu lại, vào thế kỷ 17, dưới thời Lê Trung Hưng, xã Thượng Mỗ có người con gái xuất chúng thuộc dòng họ Nguyễn Duy tên là Nguyễn Thị Hồng. Với tư chất thông minh, đức hạnh đoan trang, bà được vua cho vào cung, phụ trách các phi tần và dạy nhạc trong nội điện, đặc biệt là dạy hát ca trù phục vụ những ngày đại lễ. Vì thế, bà được mệnh danh là “bà chúa ca trù”.

Sau này, Đệ nhị cung phi Nguyễn Thị Hồng trở về, truyền dạy ca trù cho hậu duệ trong gia tộc. Từ đây, dòng họ Nguyễn Duy sản sinh nhiều thế hệ là những bậc thầy về ca trù. Trong đó, bà Nguyễn Thị Tam (sinh năm 1950) là một nghệ nhân tiêu biểu, dành trọn đời gắn bó và cống hiến cho di sản quê hương.

Ở tuổi “xưa nay hiếm” song Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Nguyễn Thị Tam vẫn gây ấn tượng bởi giọng hát nội lực với kỹ thuật điêu luyện, từ cách nhấn nhá, ém hơi trong cổ đến lối nhả chữ tinh tế. Trong từng bài hát, bà khéo léo vận dụng lối hát đổ hột, đổ con kiến, lúc réo rắt, tinh tế, khi nghẹn ngào, thổn thức, như lời tâm tình sâu lắng, len lỏi vào lòng người nghe.

Nghệ nhân Nhân dân Nguyễn Thị Tam hát thể cách Gửi thư. Video: Hải Ly

Nữ nghệ nhân cho biết, bố mẹ, các anh trai của bà đều là những kép đàn, đào nương cự phách nên từ nhỏ, bà đã được đắm mình trong những làn điệu ca trù. “Hồi ấy, dù chưa hiểu hết về ca trù, nhưng tôi mê lắm, cứ mong trời nhanh tối để mẹ đi diễn về dạy hát. Tôi ngồi sát bên, thích thú ngắm mẹ trong bộ áo nhà nghề (trúc bâu bên trong, áo the đen bên ngoài, quần trắng tinh), say sưa nghe từng câu ca, rồi lắc lư theo. Khi ngủ, mẹ hay gõ nhịp phách lên bụng tôi, đến sáng dậy, lúc nhóm bếp, tay tôi lại vô thức cầm que củi tập phách”, bà Tam nhớ lại.

Trải qua hơn 400 năm, ở xã Thượng Mỗ, các hậu duệ của Đệ nhị cung phi Nguyễn Thị Hồng, trong đó có Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Tam đang ngày ngày gìn giữ truyền thống hát ca trù. Ảnh: NVCC

Lên 8 tuổi, Tam đã theo mẹ đi biểu diễn ở khắp các đình làng, chiếu hát tại Hưng Yên, Thanh Hóa, Nghệ An... Đến 12 tuổi, cô bé thành thạo 36 thể cách ca trù cổ, từ: “Thét nhạc”, “Ngâm vọng” đến “Tỳ bà”, “Bắc phản”. Cứ thế, ca trù ngấm vào máu, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc đời của cô bé Tam ngày ấy.

Giữ hồn sênh, phách cho ca trù xứ Đoài

Chị Nguyễn Thị Thanh Hà, Phó chủ tịch Ủy ban nhân dân (UBND) xã Thượng Mỗ, cho biết: Trong giai đoạn 1945-1975, do ảnh hưởng của 2 cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, các chiếu hát ca trù dần thưa vắng, nghệ nhân ít có cơ hội biểu diễn, khiến ca trù Thượng Mỗ có thời gian lặng tiếng.

Năm 1999, nghệ nhân Nguyễn Thị Chán (mẹ của bà Tam), người được xem là “linh hồn” của làn điệu ca trù Thượng Mỗ, qua đời. Sự ra đi của bà Chán đã gióng lên hồi chuông báo động về nguy cơ thất truyền của làn điệu truyền thống nơi đây. Bởi lớp kế cận khi ấy chỉ còn lại bà Nguyễn Thị Tam và ông Nguyễn Duy Sách (anh trai bà Tam).

“Trước lúc mất, mẹ nắm tay tôi, dặn phải gìn giữ nghệ thuật này. Sau đó, bà đọc từng làn điệu cổ cho tôi chép lại, rồi trao cho tôi bộ phách đã theo bà suốt đời. Cầm kỷ vật của mẹ, tôi quyết tâm giữ gìn bằng được di sản mà các cụ để lại”, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam xúc động.

Từ đó, người dân Thượng Mỗ ngày nào cũng thấy một người phụ nữ nhỏ bé, kiên trì đi gõ cửa từng nhà, vận động mọi người đến học ca trù. Bà Tam cho biết, ca trù là một loại hình nghệ thuật khó nghe, khó học, khó hát. Lời ca trù cổ kính, âm điệu trầm mặc, phảng phất nỗi niềm xưa cũ, không phù hợp với giới trẻ. Vì thế, ban đầu nhiều gia đình ngần ngại, không muốn cho con theo học. Nhưng với sự bền bỉ và tâm huyết của mình, bà dần thuyết phục được nhiều người.

“Lúc đầu, không phải ai cũng cảm được cái hay của ca trù, nhưng thấy hàng xóm gửi con đi học thì họ cũng cho đi theo, đơn giản vì nghĩ bọn trẻ sẽ đỡ nghịch hơn. Vậy mà, qua thời gian, các cháu dần hiểu và yêu ca trù lúc nào không hay. Lớp học cứ thế đông dần”, bà Tam tự hào kể.

Khi CLB mới thành lập, bà Tam phải tự bỏ kinh phí để thuê trang phục cho các thành viên đi diễn, thậm chí hỗ trợ tiền để động viên các bạn trẻ đến sinh hoạt CLB. Ảnh: NVCC 

Tiếp thêm động lực cho bà, năm 2003, UBND xã Thượng Mỗ đã quyết định thành lập Câu lạc bộ (CLB) Ca trù Thượng Mỗ. Bà Tam chia sẻ: “Ban đầu, CLB Ca trù Thượng Mỗ chỉ nhận con cháu trong dòng họ Nguyễn Duy để giữ nghề. Nhưng tôi nghĩ, nếu chỉ giữ trong một dòng họ, thì chẳng mấy chốc ca trù sẽ mai một. Muốn bảo tồn, nhất định phải lan tỏa. Vì thế, cùng năm đó, tôi quyết định phá lệ, dạy cho tất cả mọi người, không kể trong hay ngoài làng, chỉ cần họ thực sự muốn học và gắn bó với nghệ thuật này”.

Sau hơn 20 năm, đến nay, bà Tam đã dạy gần 100 học trò. CLB luôn duy trì 30 thành viên, độ tuổi từ 6 đến 80 tuổi, trong đó, nhiều người đã trở thành Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT), Nghệ nhân dân gian về ca trù. Bà Tam bắt đầu mỉm cười khi thấy những cô bé 11, 12 tuổi, xếp bằng trên chiếu hoa, đôi tay đổ giòn nhịp phách và bắt đầu nhả chữ buông câu: “Hồng hồng, tuyết tuyết, mới ngày nào còn chửa biết cái chi chi…”

Cứ vào tối thứ Bảy, Chủ nhật hằng tuần, nhà bà Tam lại rộn ràng tiếng hát. Ảnh: NVCC 

Chị Nguyễn Thị Thanh Hà, Phó chủ tịch UBND xã Thượng Mỗ, tự hào: “Nhờ tâm huyết của nghệ nhân Nguyễn Thị Tam, ca trù Thượng Mỗ không chỉ hồi sinh mà còn vươn xa. Từ một làn điệu từng đứng trước nguy cơ mai một, nay đã vang lên tại nhiều sân khấu nghệ thuật trong nước và quốc tế như: Mỹ, Trung Quốc, đồng thời giành nhiều giải thưởng từ cấp huyện đến quốc gia”.

Lan tỏa tinh hoa ca trù Thượng Mỗ

Năm 2009, nghệ thuật ca trù được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Là người dành cả đời cho ca trù Thượng Mỗ, nghệ nhân Nguyễn Thị Tam luôn nỗ lực bảo tồn và phát triển để di sản quê hương chảy mãi trong đời sống đương đại.

 

Để duy trì CLB Ca trù Thượng Mỗ, bà Tam mở lớp dạy vào các tối thứ Bảy, Chủ nhật hằng tuần. Khi ít học viên, bà dạy tại nhà; khi đông, lớp học chuyển ra đình làng để có không gian rộng rãi hơn. Một mình bà vừa dạy hát cho ca nương, vừa hướng dẫn ngón đàn đáy cho kép đàn, đồng thời dạy cả kỹ thuật trống chầu.

“Giới trẻ hiện nay có nhiều loại nhạc để nghe, trong khi ca trù lại khó học, khó cảm. Vì thế, để các cháu biết đến, yêu thích rồi gắn bó với bộ môn này, tôi luôn cố gắng tạo môi trường học thoải mái nhất. Khi dạy, tôi uốn nắn cho các cháu từng cách lấy hơi, nhả chữ, đồng thời kể chuyện về lịch sử, ý nghĩa của câu hát để các cháu hiểu, dần say mê và tự nguyện theo đuổi”, bà Tam nhấn mạnh.

Với những cống hiến xuất sắc trong việc gìn giữ và phát huy Di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc, năm 2015, bà Nguyễn Thị Tam vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Đến năm 2022, bà Nguyễn Thị Tam được công nhận là Nghệ nhân nhân dân.

Nghệ nhân dân gian Nguyễn Mạnh Hùng, Phó chủ nhiệm CLB Ca trù Thượng Mỗ, cho biết: “Bà Tam đã dành trọn tâm huyết để gìn giữ và phát triển ca trù Thượng Mỗ, khơi dậy tình yêu nghệ thuật này cho bao thế hệ. Những nỗ lực của bà đã trao cho thế hệ sau như chúng tôi trách nhiệm tiếp nối. Vì thế, tôi cùng CLB sẽ tiếp tục duy trì lớp học, nỗ lực truyền lửa cho thế hệ trẻ, để ca trù mãi vang lên”.

Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Tam luôn nỗ lực để ca trù đến gần với thế hệ trẻ. Ảnh: NVCC 

Theo thông tin từ UBND huyện Đan Phượng, nhằm thực hiện Kế hoạch số 55/KH-UBND ngày 18-2-2022 của UBND Thành phố Hà Nội về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể của Thành phố đến năm 2025, và Kế hoạch số 242/KH-UBND ngày 19-9-2023 của UBND huyện Đan Phượng, huyện sẽ tổ chức lớp truyền dạy ca trù năm 2025. Lớp học diễn ra từ tháng 3 đến tháng 12, do Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Tam trực tiếp giảng dạy, với quy mô 30 học viên mỗi buổi.

Nhờ tâm huyết của Nghệ nhân nhân dân Nguyễn Thị Tam, ca trù Thượng Mỗ không chỉ hồi sinh mà còn được trao truyền cho nhiều thế hệ. Những hạt giống bà vun đắp hôm nay là nền tảng để ca trù tiếp tục được bảo tồn, lan tỏa, và khẳng định vị thế trong đời sống đương đại.

Bài, ảnh: TRẦN HẢI LY

Nguồn: https://www.qdnd.vn/phong-su-dieu-tra/cuoc-thi-nhung-tam-guong-binh-di-ma-cao-quy-lan-thu-16/nghe-nhan-nhan-dan-nguyen-thi-tam-ca-tru-la-le-song-cuoc-doi-cua-toi-821192