Trong cộng đồng 54 dân tộc Việt Nam, dân tộc Dao có nhiều phong tục, tập quán lâu đời giàu bản sắc, trong đó trang phục truyền thống là một điểm nhấn văn hóa, phản ánh sinh động đời sống văn hóa của người Dao.
Theo số liệu điều tra dân số và nhà ở năm 2019, dân tộc Dao có số dân là 891.151 người, cư trú chủ yếu ở các tỉnh trung du và miền núi phía Bắc. Dưới góc độ văn hóa, ngoài những yếu tố chung của dân tộc Dao như: Nguồn gốc, lịch sử, tiếng nói, qua nếp sống sinh hoạt hằng ngày, mỗi nhóm tộc người lại mang những sắc thái riêng nhưng rất đa dạng và phong phú. Các nhóm đều có tên gọi khác nhau, tên gọi của các nhóm đó thường được bắt nguồn từ đặc điểm của bộ trang phục như: Dao Đỏ, Dao Quần Chẹt, Dao Lô Gang, Dao Tiền, Dao Quần Trắng, Dao Thanh Y, Dao Làn Tẻn…
Có một số dân tộc còn thiếu nhiều yếu tố, thành phần để tạo nên một trang phục hoàn thiện. Nhưng đối với dân tộc Dao thì trang phục nữ có đầy đủ các yếu tố về trang sức lẫn trang phục như: Khăn, mũ, áo, váy, yếm, quần, thắt lưng, xà cạp, vòng tai, vòng cổ, nhẫn. Không chỉ hoàn thiện về trang phục, mà còn rất đa dạng và phong phú: Khăn ít nhất cũng phải có 3 loại (khăn vuông, khăn chữ nhật, khăn dài…), mũ đội vào dịp cưới xin, làm chay hay cấp sắc… và loại đội thường ngày. Ngoài ra, quần áo, yếm, thắt lưng, xà cạp cũng có 2 đến 3 loại. Đồ trang sức cũng đa dạng về chủng loại và khác biệt hơn đối với một số nhóm ở địa phương. So với các dân tộc khác thì dân tộc Dao còn giữ được nhiều nét bản sắc của mình với chất liệu bằng vải bông nhuộm chàm, màu xanh, đỏ, đen, tím than hoặc trắng.
Với người phụ nữ dân tộc Dao, chuyện ăn mặc rất được coi trọng, trang phục của họ thể hiện khả năng thẩm mỹ, sự sáng tạo, tinh tế trên từng đường kim, mũi chỉ. Ngay từ khi còn nhỏ, các cô gái Dao đã được các bà, mẹ truyền dạy cho cách kéo sợi, dệt vải hay may vá thêu thùa.
Trước đây, đàn ông người Dao thường để tóc dài búi sau gáy, vấn khăn đầu rìu hoặc để chỏm tóc trên đỉnh đầu, còn ngày nay, hầu hết đã cắt tóc ngắn. Ngoài kiểu áo cổ truyền, đàn ông Dao còn mặc áo cánh như nông dân Việt và trước đây, họ cũng dùng một số trang sức như phụ nữ, đó là nhẫn, vòng tay, vòng cổ… Nếu như trang phục của nam giới đơn giản là những chiếc áo ngắn, xẻ ngực, cài cúc trước ngực và thường cài 5 cúc. Quần rất rộng đũng, có thể cử động trong mọi tư thế. Y phục thường quần áo ngắn hoặc dài màu chàm. Trang phục của phụ nữ lại phong phú hơn và giữ được nhiều nét trang trí hoa văn truyền thống.
Nghệ thuật tạo hình ở người Dao không phát triển, nhưng nghệ thuật trang trí trên quần áo lại đáng lưu ý. Nó không chỉ giàu về màu sắc, mà còn rất phong phú về mô típ. Cách thêu độc đáo. Người ta thêu ở mặt trái của vải, hình mẫu nổi lên ở mặt phải, không vẽ mẫu lên vải mà hoàn toàn dựa trên trí nhớ của người “nghệ sĩ” trên áo, yếm, xà cạp, cùng đồ trang sức vàng bạc, khăn vấn đầu. Cả nam, nữ và trẻ con người Dao đều thích đeo trang sức như vòng cổ, chân, tay. Ngoài việc làm đẹp thì chúng còn mang giá trị nhân văn, tín ngưỡng. Theo truyền thuyết kể lại, người đeo trang sức bằng bạc thì sẽ trừ tà ma, tránh gió và thậm chí là được thần linh phù hộ.
Người Dao Đỏ đội khăn đỏ, đeo những bông hoa đỏ trước ngực. Mũ của người Dao Đỏ được làm bằng khung ván nhỏ với hai góc nhọn nhô ra phía trước bởi các nan tre nứa đã được phủ vải đỏ và nhiều khăn thêu. Loại mũ này thường dùng trong nghi lễ hay cưới xin, ma chay. Phụ nữ Dao Đỏ để tóc dài, vấn xung quanh đầu và đội khăn bằng vải hay nỉ đỏ. Quần áo đều màu chàm, nhưng có thêu nhiều hoa văn bằng chỉ màu, trong đó, chỉ màu đỏ là chủ yếu.
Phụ nữ Dao Quần Chẹt lại cắt tóc ngắn, chải sáp ong, đội khăn màu chàm, mặc quần ống hẹp, bó sát vào chân và chỉ dài dưới gối một chút. Mũ đội cũng giống người Dao Đỏ. Phụ nữ Dao Lô Gang may mặc cũng giống như nhóm Dao Quần Chẹt, chỉ khác nhau ở khăn đội đầu. Nhiều chiếc khăn vuông (20×20cm) chồng lên nhau và được giữ chắc trên đầu bằng những chuỗi hạt cườm bằng thủy tinh nhiều màu. Phụ nữ Dao Tiền cắt tóc ngắn và cũng chải sáp ong như người Dao Quần Chẹt, đội khăn dài màu chàm hay khăn vuông màu trắng, áo dài màu chàm thêu nhiều ở hai vạt trước.
Mũ của người Dao Đỏ được tạo bằng rối tóc phết sáp ong, bên ngoài phủ khăn thêu vì dùng trong trường hợp nghi lễ, cưới xin hay ma chay. Cổ áo phía sau gáy và chỗ xẻ tà có đính mấy đồng tiền. Phụ nữ Dao Tiền mặc váy nhuộm chàm, hoa văn ở gấu váy in bằng sáp ong. Đây là một đặc trưng trong trang phục của phụ nữ nhóm Dao Tiền.
Với phụ nữ Dao Quần Trắng, nổi bật là khăn đội đầu và yếm. Khăn vuông thêu nhiều, yếm rất to, dài che kín cả ngực và bụng, có hoa văn thêu dệt bằng chỉ nhiều màu. Gọi là Dao Quần Trắng, nhưng ngày thường người ta vẫn mặc quần màu chàm, chỉ ngày cưới thì cô dâu mới mặc quần trắng về nhà chồng. Phụ nữ Dao Thanh Y để tóc dài vấn quanh đỉnh đầu, đội mũ giống như cái đấu. Đỉnh mũ gắn một ngôi sao bằng bạc, xung quanh thành mũ gài nhiều mảnh bạc hình tròn vảy cá. Phụ nữ Dao Áo Dài trang phục gần giống với Dao Thanh Y, nhưng mũ lại dẹt như cái đĩa.
Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, dân tộc Dao cũng đã bắt nhịp với cuộc sống hiện đại, nhưng họ vẫn giữ được những nét văn hóa truyền thống. Trong đó, trang phục của người Dao đã góp phần làm phong phú và tạo nên sự đa dạng trong nền văn hóa Việt Nam.
Tạp chí Heritage
