Do đặc thù khí hậu, địa hình, dãy Hoàng Liên đã hình thành tại đây hệ động thực vật rất phong phú.
Vườn Quốc gia Hoàng Liên có 2.847 loài thực vật bậc cao có mạch, thuộc 1.064 chi của 229 họ. Với số lượng loài thực vật đặc hữu chiếm tới 25% loài thực vật đặc hữu tại Việt Nam khiến nơi đây trở thành kho tàng lưu giữ nguồn gen cây rừng quý, hiếm bậc nhất trong các vườn quốc gia ở Việt Nam. Căn cứ vào danh mục thực vật đã điều tra ở khu vực Vườn Quốc gia Hoàng Liên, có 147 loài trên tổng số 2.847 loài cây (chiếm 5,2%) của khu vực đã được đề cập trong Sách đỏ Việt Nam và Sách đỏ thế giới. Những loài thực vật quý, hiếm, đặc trưng của Vườn Quốc gia Hoàng Liên như vân sam Fansipan, thiết sam, liễu sam, dẻ tùng, thông đỏ, tam thất, đảng sâm, bảy lá một hoa… đang trong tình trạng ít gặp, cần quan tâm, bảo vệ.
Tại khu bảo tàng của đơn vị, có 6 tấm bằng công nhận quần thể cây rừng trong Vườn Quốc gia Hoàng Liên là Cây di sản. Đó là quần thể cây đỗ quyên cành thô, cây vân sam Fansipan, cây đỗ quyên quang trụ, cây hồng quang, cây thiết sam Fansipan và cây trâm ổi. Tất cả đều là loài thực vật đặc hữu siêu quý hiếm có độ tuổi hơn 300 năm, không thể tìm thấy ở nơi nào khác ngoài những cánh rừng Hoàng Liên ở độ cao 2.000 m trở lên.
Vườn Quốc gia Hoàng Liên còn là vùng có nhiều loài cây dược liệu quý với các loài như sâm vũ diệp, trúc tiết nhân sâm, các loại hoàng liên, đỗ trọng, tế tân lá tim, dâm dương hoắc, lan hài, lan kim tuyến, lan 1 lá, củ bình vôi, hoàng tinh…
Hệ động vật rừng nơi đây cũng rất đa dạng với 555 loài động vật có xương sống trên cạn, trong đó có 96 loài thú, 346 loài chim, 63 loài bò sát và 50 loài lưỡng cư. Đặc biệt, Vườn Quốc gia Hoàng Liên đang bảo tồn nguồn gen của một nửa loài ếch, nhái có ở Việt Nam.
Trong buổi trò chuyện với chúng tôi, ông Nguyễn Hữu Hạnh, Giám đốc Vườn Quốc gia Hoàng Liên hồ hởi thông báo: Vườn Quốc gia Hoàng Liên vừa đón nhận một tin vui đặc biệt, đó là dịp cuối tháng 8 vừa qua, trong quá trình khảo sát, các chuyên gia Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam (VAST) và các nhà khoa học thuộc Viện Nghiên cứu hệ Gen (VAST) và Bảo tàng Đại học Kyoto (Đại học Kyoto, Nhật Bản) đã phát hiện loài chuột chũi vòi mới đang sinh sống ở vườn. Đây là lần đầu tiên ghi nhận giống chuột chũi vòi Uropsilus sinh sống ở Việt Nam.
Trong hơn 20 năm qua, nhiều tổ chức nước ngoài đặt vấn đề hợp tác, đầu tư, hướng dẫn và trợ giúp Vườn Quốc gia Hoàng Liên, như Tổ chức Động vật châu Á, Hội Động vật Luân Đôn (Vương quốc Anh), Bảo tàng quốc gia Australia, Vườn Quốc gia Pyrenees (Cộng hòa Pháp)… Vườn Quốc gia Hoàng Liên đã cùng các tổ chức thực hiện các chương trình nghiên cứu khoa học, thu thập mẫu tiêu bản động, thực vật phục vụ nghiên cứu.
Vườn Quốc gia Hoàng Liên hiện không chỉ được cả thế giới biết đến với sự phong phú và đa dạng về các loài động, thực vật, mà còn là một địa chỉ du lịch hấp dẫn. Nó là yếu tố rất quan trọng góp phần đưa Sa Pa trở thành khu du lịch nổi tiếng thế giới. Ai đó đã từng ví von rằng: Không có rừng Hoàng Liên Sơn thì Sa Pa sẽ mất đi một nửa sự quyến rũ và huyền bí!
Các sản phẩm du lịch chính ở Vườn Quốc gia Hoàng Liên bao gồm các điểm du lịch và tuyến du lịch chủ yếu mang tính tìm hiểu, khám phá và chinh phục, như đi bộ khám phá thiên nhiên, tìm hiểu con người và văn hóa bản địa; du lịch nghỉ dưỡng, cắm trại trong rừng; du lịch nghiên cứu khoa học, tìm hiểu đa dạng sinh học; du lịch sinh thái kết hợp giáo dục môi trường… Mỗi địa danh ở đây không chỉ mang vẻ đẹp thiên nhiên say đắm lòng người mà còn là những huyền tích về một vùng đất còn chất chứa nhiều điều bí ẩn.
Một điều đặc biệt khác là ở xung quanh Vườn Quốc gia Hoàng Liên có nhiều bản làng của các tộc người dân tộc thiểu số sinh sống như Mông, Dao, Giáy, Tày, Xá Phó, Khơ Mú, Lự… Mỗi dân tộc có phong tục, tập quán riêng, được lưu giữ qua nhiều thế hệ, tạo nên một miền đất huyền ảo bởi sự hòa quyện giữa cảnh sắc thiên nhiên hùng vĩ và đời sống văn hóa độc đáo của người dân. Đó là những giá trị văn hóa phi vật thể quý giá, là nguồn tài nguyên văn hóa có thể khai thác phục vụ phát triển du lịch.
Đến với nơi đây, du khách ngoài ngắm cảnh sẽ còn được hiểu và biết thêm những nét thú vị của đồng bào dân tộc thiểu số qua những hoạt động ca múa nhạc với những nhạc cụ khèn, sáo, kèn, đàn môi làm say đắm lòng người. Du khách cũng có thể cùng người dân trải nghiệm những hoạt động đặc sắc như đẩy gậy, bắn cung, kéo co, đi cà kheo, đi tham quan bản làng, cối giã gạo, các khu ruộng bậc thang, các nương chàm…
Vừa qua, các cán bộ, nhân viên Vườn Quốc gia Hoàng Liên rất vui vì được đón các đoàn khách là thành viên Ban Tổ chức và vận động viên nhiều nước trên thế giới tham gia Giải Bóng chuyền nữ quốc tế VTV Cup 2023 tại Lào Cai. Các đoàn vận động viên đã có một ngày trải nghiệm Vườn Quốc gia Hoàng Liên và các bản làng ở đây, trong đó hành trình đến với đỉnh núi Fansipan để lại ấn tượng sâu đậm nhất.
“Kho báu” – Vườn Quốc gia Hoàng Liên đang đứng ở vị trí đặc biệt nhất về giá trị đa dạng sinh học trong các vườn quốc gia của thế giới (cấp A), nhưng giờ đây không chỉ là rừng, là danh thắng, là sự đa dạng sinh học và là nơi lưu giữ nguồn gen quý của quốc gia và thế giới, mà còn là phong tục, tập quán, văn hóa bản địa.
Sau hơn 20 năm xây dựng và phát triển, Vườn Quốc gia Hoàng Liên không chỉ thực hiện tốt công tác cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật, bảo vệ rừng gắn với phát triển sinh kế cho người dân… mà còn tận dụng được thế mạnh phát triển du lịch sinh thái để xứng tầm với danh hiệu “Vườn Di sản ASEAN”.
Một tin vui đối với người dân trong tỉnh nói riêng và Tây Bắc nói chung, vừa qua, Ban Giám đốc Vườn Quốc gia Hoàng Liên đã tham mưu cho UBND tỉnh Lào Cai xây dựng hồ sơ để UNESCO công nhận Vườn Quốc gia Hoàng Liên là khu dự trữ sinh quyển thế giới. Khi được công nhận là khu dự trữ sinh quyển thế giới, nhiều nguồn lực cả trong và ngoài nước sẽ được đầu tư để bảo tồn nguyên vẹn thiên nhiên hoang dã nơi đây. Khi ấy, vườn sẽ là khu lưu trữ nguồn gene gốc động, thực vật, thảo dược của thế giới, là địa điểm lý tưởng phục vụ việc nghiên cứu khoa học, du lịch sinh thái, có ý nghĩa to lớn đối với bảo vệ môi trường. Đây được coi là “lá phổi”, là “quả thận” có chức năng làm sạch không khí và nguồn nước cho Lào Cai, khu vực Tây Bắc và cả đồng bằng Bắc Bộ.
Vườn Quốc gia Hoàng Liên là một trong những trung tâm của đa dạng sinh học, với nhiều loài đặc hữu, được ghi vào Sách đỏ của thế giới. Vườn cũng được Quỹ môi trường toàn cầu xếp vào loại A, cao cấp nhất về giá trị đa dạng sinh học của Việt Nam. Năm 2003, Vườn Quốc gia Hoàng Liên được công nhận là Vườn Di sản ASEAN; được UNESCO công nhận là 1 trong 28 điểm đến thú vị nhất thế giới năm 2019.
