Ký họa Huỳnh Phương Đông: Đường nét chưa phai

Khách tham quan triển lãm Hành trình Huỳnh Phương Đông tại Bảo tàng Mỹ thuật TPHCM

Cổ động kháng chiến

Trong những năm tháng chống Mỹ ác liệt, tranh ký họa từ vùng giải phóng miền Nam lần lượt được đưa ra miền Bắc để triển lãm, được Bác Hồ đến xem. Tranh còn được cho in ra nhiều bản, làm quà tặng bạn bè quốc tế, góp phần mang đến sự hiểu biết về cuộc chiến tranh chống Mỹ cứu nước của dân tộc Việt Nam.

Bà Lê Thị Thu, phu nhân cố họa sĩ Huỳnh Phương Đông, nhớ lại: “Thời đó, bộ tranh ký họa Miền Nam Việt Nam - Đất nước, Con người như một bài ca ra trận, khuyến khích nhiều thanh niên lên đường đi kháng chiến chống Mỹ, và tôi là một trong số đó. Riêng tôi còn thêm động lực mạnh hơn nữa vì chồng tôi chính là một trong những tác giả vẽ các bức ký họa này”.

Họa sĩ Huỳnh Phương Đông, tên thật là Huỳnh Công Nhãn, sinh năm 1925, mất năm 2015. Ông là lứa họa sĩ tập kết đầu tiên trở về chi viện cho miền Nam (cuối năm 1963 - đầu 1964). Ngay khi tới Ban Tuyên huấn Trung ương Cục miền Nam, ông đã xin đi đến các chiến trường ác liệt nhất lúc đó như Củ Chi, Nam Long An, Ấp Bắc... Từ những chuyến đi đó, họa sĩ Huỳnh Phương Đông đã sáng tác nhiều tác phẩm phác họa chân thực về cuộc kháng chiến chống xâm lược của dân tộc bằng cảm quan của người chiến sĩ - nghệ sĩ. Các ký họa trực tiếp từ chiến trường năm ấy lần lượt ra đời như: Cảnh chiến trường, Trên trận địa, Mậu Thân 1968, Em Kim Liên Phòng Hội họa Giải phóng… Sự phóng khoáng, sống động và tự nhiên trong bút pháp của họa sĩ Huỳnh Phương Đông, kết hợp với các chất liệu như: chì, bút sắt, mực đen, thuốc nước, phấn màu... đem lại một cái nhìn tổng quan về cách người họa sĩ hoạt động nghệ thuật trên chiến trường, khiến người xem cảm nhận được tinh thần lạc quan yêu đời của các chiến sĩ - nghệ sĩ.

Vẽ và tổ chức triển lãm tại chiến hào là cách để động viên đồng chí, đồng đội trong những ngày bom đạn còn giày xéo quê hương. Tài liệu ghi chép từ Phòng Hội họa Giải phóng, tiền thân của Hội Mỹ thuật TPHCM ngày nay, họa sĩ Huỳnh Phương Đông có kể lại, phút tạm nghỉ ngơi trên chiến trường, người chiến sĩ - họa sĩ cũng góp nhặt những gì có sẵn, tổ chức các cuộc triển lãm bên chiến hào, một ý tưởng để động viên tinh thần đồng đội ngoài mặt trận. Những bức ký họa được treo trên dây dọc đoạn đường hành quân, người đi đầu sẽ thực hiện nhiệm vụ treo tranh và người cuối cùng sẽ gom tranh đem về căn cứ.

Trong gian khó và ác liệt của chiến trường, “gia tài” ký họa được người chiến sĩ - họa sĩ tìm mọi cách để giữ gìn. Trong quyển sách Bí danh Huỳnh Phương Đông (Nhà xuất bản Mỹ thuật, xuất bản năm 2022) ghi lại những chia sẻ từ cố họa sĩ Huỳnh Phương Đông: “Một công việc quan trọng nữa mà Phòng Hội họa Giải phóng đã làm được là giữ hàng vạn ký họa, phác thảo không bị bom đạn phá hủy. Khi những cựu chiến binh Mỹ nghe chúng tôi kể đã dùng các thùng đạn đại liên mà họ vứt rải rác ở chiến trường làm thùng đựng tranh để chôn vào gò mối kiên cố an toàn trong khi bom đạn quân Mỹ đã biến rừng xanh thành trảng lửa, họ hết sức thán phục”.

Hành trình chiến đấu, ký họa chiến trường

Họa sĩ Huỳnh Phương Đông học về điêu khắc nhưng khi vào chiến trường, hoàn cảnh chiến tranh phải luôn di chuyển, hành quân liên tục với bộ đội nay đây mai đó, không cho phép nặn tượng ngoài mặt trận nên ông chuyển sang vẽ. Thế nhưng, ông vẫn lưu luyến về điêu khắc.

Ký họa của họa sĩ Huỳnh Phương Đông trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ

Họa sĩ Phan Hữu Thiện (nguyên quyền Giám đốc Bảo tàng Mỹ thuật TPHCM) kể: “Có lần ông lấy một cái gò mối rừng (tổ mối) rất to và tạc một nhóm tượng lên trên ấy, rất đẹp. Tiếc là sau đó, khu rừng ấy bị tàn phá bởi bom và chúng tôi cũng không kịp ghi lại hình ảnh độc đáo đó. Ông là người thích nghi kịp thời với mọi hoàn cảnh, điều kiện để hoạt động nghệ thuật và có lẽ loại hình ký họa là phù hợp nhất với ông trong điều kiện đó”.

Sinh thời, họa sĩ Huỳnh Phương Đông tâm niệm: “Tôi vẽ chân dung hàng trăm bè bạn và đồng chí. Nhiều bạn bè của tôi hồi đó là những chàng trai, những cô gái còn rất trẻ, nhưng họ vô cùng dũng cảm trên chiến trường. Tôi có trách nhiệm gìn giữ kỷ niệm về họ”.

Các họa sĩ ở Phòng Hội họa Giải phóng đều xung phong đi vẽ thực tế khắp các chiến trường miền Nam, vì ai cũng hiểu rằng: chỉ có sống, thâm nhập vào thực tế cuộc chiến, của thời đại mình thì tác phẩm mới sinh động và có giá trị… Họa sĩ Huỳnh Phương Đông là một trong những người đi vẽ thực tế nhiều nhất, lăn lộn trên hầu khắp các chiến trường ác liệt. Tài liệu ký họa ghi chép của ông với hơn 2.000 tác phẩm. Ông trực tiếp theo các đơn vị bộ đội chủ lực tham gia các trận đánh tiêu biểu như: trận Ấp Bắc, chiến dịch Bình Giã, tham gia chiến đấu chống trận càn Junction City, trực tiếp có mặt trong trận đánh cầu Chữ Y - Mậu Thân 1968, tham gia trận Đầm Be (Campuchia), chiến dịch giải phóng Bình Long - Phước Long…

Trong hơn 2.000 ký họa của ông, nổi bật là chân dung các nhân vật với đặc tính, nội tâm sâu sắc, nhất là vẽ đôi mắt. Chân dung các anh hùng, chiến sĩ thi đua, dũng sĩ diệt Mỹ với gương mặt cương nghị, ánh mắt tự tin cương quyết. Chân dung các nữ biệt động thành, giao liên với gương mặt thanh tú, ánh mắt sáng ngời lạc quan. Chân dung “Má đấu tranh chính trị trong lòng địch” với khuôn mặt đôn hậu, ánh mắt kiên cường không khuất phục trước quân thù...

Họa sĩ Nguyễn Hoàng, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật TPHCM, chia sẻ: “Tôi tự hào là họa sĩ, thành viên của Phòng Hội họa Giải phóng, do họa sĩ Huỳnh Phương Đông làm trưởng phòng với hình ảnh tư trang thân thiết của cuộc đời ông là chiếc cặp vẽ đầy giấy trắng và cây bút chì. Ông như người thư ký cần mẫn của thời đại, mong muốn ghi lại những khoảnh khắc đẹp nhất, bình dị nhất của phong cảnh, con người, sự kiện, chiến công của đất nước mình bằng hội họa”.

HỒNG DƯƠNG