Lễ hội Đền Hùng, hay còn gọi là Giỗ Tổ Hùng Vương, là một trong những lễ hội mang tính quốc gia của Việt Nam, diễn ra vào ngày 10 tháng 3 âm lịch hàng năm tại Đền Hùng, Phú Thọ. Đây không chỉ là dịp để tưởng nhớ các vua Hùng, những người đặt nền móng đầu tiên cho quốc gia Việt Nam, mà còn là sự kiện thể hiện lòng biết ơn sâu sắc của toàn dân đối với tổ tiên, đồng thời quảng bá giá trị văn hóa Việt Nam ra thế giới.
Giỗ Tổ Hùng Vương có nguồn gốc sâu xa từ truyền thống thờ cúng tổ tiên, một giá trị văn hóa cốt lõi của dân tộc Việt Nam. Từ thời xa xưa, các triều đại phong kiến đã coi việc cúng tế vua Hùng là trọng trách của cả dân tộc. Theo ngọc phả thời Hậu Lê, các triều đại đã giao cho dân sở tại trông nom Đền Hùng và tổ chức Giỗ Tổ hàng năm vào ngày 10 tháng 3 âm lịch. Đổi lại, họ được miễn thuế và lao dịch. Đến năm 1917, dưới thời Khải Định, ngày 10 tháng 3 âm lịch chính thức được công nhận là ngày Quốc lễ, đánh dấu sự tôn vinh cấp quốc gia đối với sự kiện này.
Năm 1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh cho phép công chức được nghỉ ngày 10 tháng 3 âm lịch để tham gia lễ Giỗ Tổ, nhấn mạnh tầm quan trọng của ngày này. Trong ngày lễ Giỗ Tổ đầu tiên dưới chính thể mới, quyền Chủ tịch nước Huỳnh Thúc Kháng đã dâng thanh gươm quý và bản đồ Tổ quốc lên các vua Hùng, bày tỏ lòng thành kính và cầu nguyện cho quốc thái dân an. Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong những lần về thăm Đền Hùng, đã để lại lời căn dặn sâu sắc: “Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước.”
Lễ hội Đền Hùng bắt đầu từ ngày mùng 8 và kéo dài đến hết ngày 10 tháng 3 âm lịch, trong đó ngày 10 là chính hội. Phần lễ được tổ chức long trọng với các nghi thức quốc lễ tại Đền Thượng trên núi Nghĩa Lĩnh. Lễ vật dâng lên bao gồm bánh chưng, bánh dày – biểu tượng của trời và đất, cùng lễ tam sinh (một lợn, một dê, một bò). Những hồi trống đồng vang lên khởi đầu cho lễ tế linh thiêng, nơi các quan chức, bô lão và người dân lần lượt dâng hương tưởng nhớ các vua Hùng.
Phần hội mang đến bầu không khí tưng bừng với các hoạt động văn hóa, nghệ thuật và trò chơi dân gian đặc sắc. Cuộc thi rước kiệu của các làng quanh khu vực đền là một điểm nhấn quan trọng, nơi những cỗ kiệu sơn son thếp vàng được trang trí công phu thi nhau tỏa sáng. Các làng đua nhau thể hiện sự sáng tạo và lòng thành kính qua những cỗ kiệu trang trọng. Kết quả của cuộc thi không chỉ là niềm tự hào của làng chiến thắng mà còn là sự kết nối cộng đồng trong không gian văn hóa linh thiêng.
Một phần không thể thiếu trong lễ hội là nghệ thuật hát Xoan – di sản văn hóa phi vật thể đặc trưng của vùng Phú Thọ. Những điệu hát Xoan, với giai điệu mộc mạc mà sâu lắng, đã tồn tại từ thời các vua Hùng và được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Tại lễ hội, phường Xoan biểu diễn các bài hát thờ trước cửa đình, tái hiện những giá trị văn hóa và tín ngưỡng đặc sắc. Ngoài ra, lễ hội còn tổ chức các trò chơi dân gian như đấu vật, chọi gà, chơi đu, ném côn và những đêm diễn tuồng, chèo đầy sức sống.
Không dừng lại ở các nghi lễ và hội hè, lễ hội Đền Hùng còn là dịp để giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống “uống nước nhớ nguồn,” đồng thời truyền tải ý nghĩa sâu sắc của việc tôn vinh tổ tiên. Ngày 6 tháng 12 năm 2012, UNESCO đã công nhận “Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương” là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, qua đó khẳng định giá trị độc đáo và sức sống bền bỉ của di sản này.
Ngày Giỗ Tổ Hùng Vương đã trở thành ngày hội của toàn dân, ngày mà mọi trái tim Việt Nam cùng hướng về cội nguồn. Lễ hội không chỉ gợi nhớ công lao của các vua Hùng mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết dân tộc, nơi mà bất cứ người Việt Nam nào cũng tìm thấy niềm tự hào và trách nhiệm gìn giữ bản sắc văn hóa. Trải qua thời gian, lễ hội Đền Hùng vẫn giữ nguyên giá trị thiêng liêng, là cầu nối giữa quá khứ, hiện tại và tương lai, góp phần tạo nên một Việt Nam tự hào, vững bước trên con đường hội nhập và phát triển.
Hoàng Anh
