Hóa giải thách thức, phát triển hiệu quả thị trường năng lượng cạnh tranh

Phát biểu khai mạc Diễn đàn, TS. Nguyễn Công Dũng, Tổng Biên tập Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định, Diễn đàn không chỉ nhằm đánh giá kết quả gần 5 năm thực hiện Nghị quyết số 55-NQ/TW của Bộ Chính trị về định hướng Chiến lược phát triển năng lượng quốc gia, mà còn nhằm thúc đẩy nhận thức sâu rộng hơn trong các cấp lãnh đạo, doanh nghiệp và xã hội về sự cần thiết phải phát triển thị trường năng lượng cạnh tranh minh bạch, đáp ứng các yêu cầu tăng trưởng kinh tế – xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa và chuyển đổi năng lượng mạnh mẽ.

TS. Nguyễn Công Dũng, Tổng Biên tập Báo điện tử Đảng Cộng sản Việt Nam chia sẻ tại Diễn đàn. (Nguồn: BTC)

Thị trường năng lượng cạnh tranh không chỉ giúp tối ưu hóa nguồn lực quốc gia mà còn tạo điều kiện để các doanh nghiệp trong và ngoài nước tham gia đầu tư, phát triển. Việc minh bạch hóa các chính sách và quy định, cùng với sự hỗ trợ mạnh mẽ từ Nhà nước, sẽ là chìa khóa để xây dựng một thị trường năng lượng hiệu quả, bền vững.

“Diễn đàn là một minh chứng cụ thể cho sự quan tâm của Đảng, Chính phủ và các cơ quan hữu quan đối với lĩnh vực năng lượng – một lĩnh vực có ý nghĩa sống còn đối với sự phát triển bền vững của đất nước. “Các ý kiến đóng góp tại Diễn đàn sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống chính sách, đồng thời thúc đẩy triển khai hiệu quả chiến lược phát triển năng lượng quốc gia”, TS Nguyễn Công Dũng nhấn mạnh.

Đồng thời bày tỏ kỳ vọng, với sự tham gia của các nhà khoa học, chuyên gia và doanh nghiệp, Diễn đàn sẽ mang lại nhiều ý tưởng mới, những giải pháp đột phá, góp phần xây dựng một thị trường năng lượng không chỉ bền vững mà còn có khả năng cạnh tranh cao, phù hợp với xu thế quốc tế.

Theo PGS.TS Vũ Trọng Lâm, Giám đốc – Tổng Biên tập Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Sự thật, phát triển thị trường năng lượng cạnh tranh không chỉ là một yêu cầu kinh tế mà còn là nhiệm vụ chiến lược để bảo đảm an ninh năng lượng và phát triển bền vững quốc gia. Theo PGS.TS Vũ Trọng Lâm, trong gần 5 năm qua, ngành năng lượng Việt Nam đã đạt được những bước tiến đáng kể.

Thứ nhất, năng lượng tái tạo được quan tâm phát triển, tạo đột phá trong việc bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia, góp phần bảo tồn tài nguyên năng lượng, giảm thiểu tác động tiêu cực tới môi trường và biến đổi khí hậu trong sản xuất điện. Điều này không chỉ đưa Việt Nam trở thành quốc gia dẫn đầu Đông Nam Á về năng lượng tái tạo mà còn khẳng định vai trò của chúng ta trong công cuộc chuyển đổi năng lượng toàn cầu.

Thứ hai, ngành năng lượng đang từng bước chuyển đổi sang hoạt động theo cơ chế thị trường cạnh tranh có sự điều tiết của Nhà nước, bảo đảm cạnh tranh lành mạnh, minh bạch, bình đẳng, không phân biệt đối xử, thu hút và đa dạng hóa phương thức đầu tư và kinh doanh trong lĩnh vực năng lượng; đồng thời khai thác và sử dụng hợp lý, có hiệu quả nguồn tài nguyên năng lượng trong nước.

Thứ ba, hợp tác quốc tế trong lĩnh vực năng lượng đã được đẩy mạnh, giúp Việt Nam thu hút nhiều nguồn vốn và công nghệ hiện đại từ các đối tác quốc tế. Các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn, ứng dụng công nghệ tiên tiến đã mang lại những hiệu quả rõ rệt, góp phần giảm áp lực về an ninh năng lượng và thúc đẩy phát triển bền vững.

Tuy nhiên, theo PGS.TS Vũ Trọng Lâm, bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận, thị trường năng lượng của Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức lớn. Kết cấu hạ tầng ngành năng lượng chưa theo kịp tốc độ phát triển, đặc biệt là hạ tầng truyền tải điện. Các dự án năng lượng tái tạo phát triển nhanh nhưng hệ thống truyền tải chưa được nâng cấp đồng bộ, dẫn đến tình trạng quá tải ở một số khu vực, gây ra sự lãng phí lớn.

Dù có tiềm năng rất lớn về năng lượng tái tạo, Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào năng lượng hóa thạch, đặc biệt là nhiệt điện than. Điều này không chỉ làm gia tăng phát thải khí nhà kính mà còn tạo ra áp lực lớn đối với môi trường.

Đặc biệt thị trường năng lượng cạnh tranh phát triển chưa đồng bộ, thiếu liên thông giữa các phân ngành, giữa phát điện với truyền tải điện; chính sách giá năng lượng còn bất cập, chưa hoàn toàn phù hợp với cơ chế thị trường, chưa tách bạch với chính sách an sinh xã hội.

Một số dự án năng lượng do doanh nghiệp nhà nước đầu tư còn thua lỗ; một số dự án năng lượng đầu tư ra nước ngoài tiềm ẩn nhiều khả năng mất vốn. Bên cạnh đó khung pháp lý cho thị trường năng lượng vẫn chưa thực sự đồng bộ. Việc triển khai các chính sách khuyến khích đầu tư còn chậm, nhiều nhà đầu tư e ngại về tính ổn định, khung pháp lý, môi trường kinh doanh năng lượng cạnh tranh.

Toàn cảnh Diễn đàn. (Ảnh: Vân Chi)

PGS.TS Trần Đình Thiên – nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam – nhận định, việc chuyển đổi sang kinh tế thị trường cần tập trung vào cơ chế cạnh tranh, mà yếu tố cốt lõi là giá. Trong nền kinh tế thị trường, giá được xác định dựa trên nguyên tắc cạnh tranh, từ đó quyết định hoạt động của cả hệ thống kinh tế. Với hai trụ cột an ninh lương thực và an ninh năng lượng, hai mặt hàng chiến lược là gạo và điện được xem là trung tâm điều hành chính sách.

Thống kê cho thấy mức tiêu thụ điện năng trên đầu người của Việt Nam chỉ bằng 33,5% mức trung bình thế giới, trong khi lượng phát thải CO2 từ hoạt động năng lượng lại tăng gấp đôi trong giai đoạn 2010 – 2020. Hiệu quả sử dụng năng lượng của nền kinh tế thấp, khiến Việt Nam nằm trong nhóm các quốc gia có tỷ lệ tiêu thụ điện/GDP cao nhất.

Lý giải nguyên nhân vì sao việc sử dụng năng lượng ở Việt Nam chưa hiệu quả, ông Thiên cho rằng giá điện thấp không thực sự mang lại lợi ích lớn cho người dân nghèo mà chủ yếu là đang ưu đãi các doanh nghiệp tiêu thụ năng lượng lớn, đặc biệt là các nhà đầu tư nước ngoài. Hệ quả là ngân sách Nhà nước chịu áp lực lớn trong việc duy trì nguồn cung và hỗ trợ hạ tầng, đồng thời tạo ra những bất cập về cơ cấu đầu tư và phân bổ nguồn lực.

Ông Thiên cho rằng, cần quyết tâm đổi mới cơ chế giá điện không chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà còn là cơ hội để Việt Nam thúc đẩy sự phát triển của nền kinh tế dựa trên nền tảng thị trường cạnh tranh. Chính sách này sẽ tạo điều kiện để Việt Nam chuyển đổi thành công sang một hệ sinh thái năng lượng hiệu quả, bền vững và đồng bộ, đáp ứng yêu cầu phát triển trong kỷ nguyên mới.

Để phát triển bền vững ngành năng lượng, Việt Nam cần tập trung khai thác các nguồn lực tiềm năng như thủy triều, hải lưu nóng và đặc biệt là năng lượng hạt nhân. Ngoài ra, việc khởi động lại dự án điện hạt nhân Ninh Thuận như chỉ đạo của Thủ tướng và Tổng Bí thư là bước chuẩn bị chiến lược cho tương lai, đáp ứng nhu cầu năng lượng ngày càng tăng và thúc đẩy đổi mới cấu trúc phát triển kinh tế.

Chia sẻ kinh nghiệm từ quốc tế, PGS.TS Đinh Văn Châu, Hiệu trưởng Trường Đại học Điện lực cho biết, Việt Nam đang đi sau nhiều quốc gia trong việc xây dựng và phát triển thị trường điện. Do đó, việc học hỏi kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt từ những bài học thành công và thất bại, là rất quan trọng. Một số bài học tiêu biểu từ các quốc gia phát triển là việc xây dựng cơ chế chính sách quản lý phù hợp, thúc đẩy tự do hóa và nâng cao tính cạnh tranh trên thị trường.

PGS.TS Đinh Văn Châu, Hiệu trưởng Trường Đại học Điện lực đề xuất một số giải pháp cụ thể cho Việt Nam từ kinh nghiệm quốc tế. (Nguồn: BTC)

Dựa trên kinh nghiệm quốc tế, ông Châu đề xuất một số giải pháp cụ thể cho Việt Nam, trước tiên, cần hoàn thiện cơ chế chính sách, xây dựng khung pháp lý rõ ràng nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực thi và quản lý thị trường điện. Sự phân định trách nhiệm giữa các cơ quan quản lý và đơn vị vận hành là yếu tố quan trọng để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.

Đồng thời, việc tái cơ cấu ngành điện là yêu cầu cấp thiết. Cần tách bạch các khâu độc quyền tự nhiên như truyền tải và phân phối điện với các khâu cạnh tranh như phát điện và bán lẻ, tránh tư nhân hóa ồ ạt trong lĩnh vực truyền tải để đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia.

Ngoài ra, đầu tư vào hạ tầng công nghệ hiện đại cũng là điều kiện tiên quyết để xây dựng thị trường điện cạnh tranh. Việc phát triển các công cụ tài chính như thị trường phái sinh điện sẽ giúp quản lý rủi ro, đồng thời minh bạch hóa chi phí vận hành. Đặc biệt, cần nâng cao năng lực các đơn vị bán lẻ điện trong dự báo, quản lý rủi ro và chăm sóc khách hàng, nhằm tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh. Cơ chế giá điện linh hoạt, áp dụng theo vùng hoặc lĩnh vực, sẽ là giải pháp hiệu quả để thúc đẩy sự phát triển đồng bộ của thị trường điện.

PGS. TS Đinh Văn Châu khẳng định, việc xây dựng thị trường điện cạnh tranh không chỉ là xu thế tất yếu mà còn là nền tảng để đảm bảo sự bền vững, hiệu quả của ngành điện, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp, đồng thời góp phần đưa nền kinh tế phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.