Theo các nhà nghiên cứu văn hoá dân gian, hát nhà tơ – hát, múa cửa đình ra đời khoảng thế kỷ thứ X, thời nhà Lý và Vạn Ninh (Móng Cái) là một trong những cái nôi của hát nhà tơ – hát, múa cửa đình. Loại hình nghệ thuật này đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia hiện nay vẫn được bảo tồn với những nét độc đáo và đặc sắc tại Lễ hội đình Vạn Ninh.
Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình bắt nguồn từ ca trù Việt Nam, không gian hát nhà tơ – hát, múa cửa đình chỉ diễn ra tại các đình làng trong ngày hội đầu xuân. Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình có múa dâng hương, dâng hoa, dâng nến lên các vị thần với những bài hát mang đậm yếu tố tâm linh. Nội dung các bài hát ca ngợi các vị anh hùng dân tộc, những người có công với nước, với làng.
Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình là một loại hình nghệ thuật diễn xướng trước thần thánh, trước các vị anh hùng dân tộc nên biểu diễn hát nhà tơ – hát, múa cửa đình mang tính kỷ luật cao. Các đào hát không chỉ hát hay, múa dẻo mà còn phải biết kết hợp nhuần nhuyễn với các loại nhạc cụ thật ăn ý; những câu hát chúc thần như lời chào của người hát với thần linh sẽ bắt đầu buổi trình diễn. Sau đó, các đào hát sẽ hát những bài hát hay câu hát có nội dung ca ngợi lòng trung của bề tôi với vua, răn dạy về đạo đức, lòng thủy chung, khuyên bảo con cái về đạo hiếu, về tình làng nghĩa xóm…
Mặc dù trải qua biết bao biến động thăng trầm của lịch sử, xã hội nhưng hát nhà tơ – hát, múa cửa đình vẫn duy trì, phát triển trong dòng chảy lịch sử và văn hóa, qua đó góp phần giữ gìn và bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia cho thế hệ mai sau.
Nghệ nhân Ưu tú Lê Thị Lộc (thôn Nam, xã Vạn Ninh, TP Móng Cái), chủ nhiệm CLB Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình xã Vạn Ninh, cho biết: Hầu hết các bài hát nhà tơ – hát, múa cửa đình bao gồm có rất nhiều giọng như thét nhạc, thả, phú, ca trù, hãm và nhị, cùng với đó là các điệu múa bình dị, uyển chuyển như dâng hương, dâng hoa và dâng nến lên các vị thần như múa dâng hương có hai bài, múa đón thần về đình làng (rước thần), múa dâng hương trước sau đó là múa dâng hoa mừng thần, múa đèn tiễn thần cả tốp múa đều hát…
Nghệ nhân Ưu tú Lê Thị Lộc cho biết thêm: Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình chủ yếu được truyền miệng nên nhiều bài, nhiều ca từ đã bị thất lạc. CLB Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình chúng tôi được thành lập năm 2011 với 42 thành viên ban đầu. Ngoài việc đi hát tại các lễ hội còn sưu tầm, biên soạn và truyền dạy nhằm giữ gìn và phát huy những lời ca, điệu múa của hát nhà tơ – hát, múa cửa đình cho thế hệ mai sau. Hàng tháng, CLB tổ chức gặp gỡ, giao lưu, trao đổi kiến thức và tập luyện những bài hát nhà tơ – hát, múa cửa đình… cho các thành viên trong CLB.
Hát nhà tơ – hát, múa cửa đình là hình thức diễn xướng dân gian và cũng là một tập tục, một nghi thức và là nét đẹp văn hóa truyền thống không thể thiếu trong lễ hội đình Vạn Ninh, TP Móng Cái vào các dịp hội hay sự kiện văn hoá, rất cần được bảo tồn, lưu giữ, phát huy giá trị của nó.
