Gia tộc al-Assad và sự sụp đổ sau nửa thế kỷ lãnh đạo Syria

Sự kiện cựu Tổng thống Syria Bashar Assad từ chức và chuyển giao quyền lực cho phe nổi dậy diễn ra sau hơn một thập kỷ nội chiến tàn phá Syria.

Kể từ khi cha ông Bashar Assad – cựu Tổng thống Syria Hafez Assad – lên nắm quyền vào năm 1971, cấu trúc chính trị của quốc gia Trung Đông này luôn bị chi phối bởi ba trụ cột chính: Đảng Ba’ath, giáo phái Alawite và quân đội Syria, những lực lượng đã hình thành nền tảng của chế độ Assad và giới tinh hoa cầm quyền.

Sự trỗi dậy của gia tộc Assad

Vào đầu những năm 1970, ông Hafez Assad, một sĩ quan không quân trẻ được xem là người có công khi giúp Syria thoát khỏi tình trạng bất ổn với các cuộc chính biến liên miên sau Thế chiến thứ 2. Tuy nhiên là thành viên cộng đồng Alawite thiểu số ở quốc gia có 74% dân số là người Hồi giáo dòng Sunni, Tổng thống Hafez duy trì quyền lực bằng cách khai thác khác biệt về hệ tư tưởng giữa các nhóm tôn giáo và dân tộc ở Syria.

Tình trạng mất cân bằng quyền lực giữa người Alawite với người Sunni chiếm đa số cùng những nhóm sắc tộc lớn khác như Cơ đốc giáo, Druze và Kurd đã tạo ra chia rẽ sâu sắc trong xã hội Syria, buộc Tổng thống Hafez phải đối phó bằng các biện pháp cứng rắn.

Ông Hafez cũng gây tranh cãi vì trấn áp những người bất đồng chính kiến bằng mạng lưới trại giam trải khắp đất nước.

Cách làm của ông Hafez một phần nào đó giúp Syria trở thành một nhà nước thống nhất bất kể khác biệt về lợi ích giữa các sắc tộc. Kết quả là chính quyền của Tổng thống Assad liên tiếp đối mặt với bất ổn chính trị kể từ sau khi ông lên nắm quyền.

Một trong những sự kiện đáng chú ý nhất dưới thời chính quyền của ông Hafez là việc quân đội Syria đánh bại phong trào phản kháng do các phong trào Hồi giáo khởi xướng ở thành phố Hama vào năm 1982. Kết quả hàng chục nghìn người đã thiệt mạng do giao tranh giữa hai bên.

Người đứng đầu gia tộc Assad cũng tìm cách thể hiện quyền lực trên khắp khu vực, biến đất nước thành một thế lực đáng gờm ở Trung Đông. Dưới thời ông Hafez, quân đội Syria đã cùng Ai Cập phát động cuộc chiến với Israel năm 1973 và can thiệp vào cuộc nội chiến ở Lebanon, chiếm đóng một số khu vực của nước này.

Năm 2000, cùng với sự qua đời của ông Hafez Assad, đất nước Syria bước vào thời kỳ mới cùng với việc ông Bashar Assad lên nắm quyền. Và để giúp ông Assad ngồi lên chiếc ghế tổng thống, quốc hội Syria thậm chí, còn sửa lại hiến pháp.

Sự lựa chọn của ông Assad

Được xem là người có tri thức, ham đọc sách, có phần vụng về trong giao tiếp xã hội và được đào tạo với chuyên ngành bác sĩ phẫu thuật mắt, ông Bashar Assad trở thành người kế nhiệm bắc đắc dĩ cho gia tộc Assad sau khi anh trai Basil qua đời trong một tai nạn xe hơi.

Nhiều thế lực khác nhau đã tranh giành để lôi kéo ông Assad sau khi ông trở thành Tổng thống Syria ở tuổi 34. Thậm chí, Pháp còn trao cho ông Assad huân chương Bắc đẩu Bội tinh Hạng nhất – Grand Croix vào năm 2001.

Các nước phương Tây ban đầu tin rằng một lãnh đạo sớm tiếp nhận nền văn hóa phương Tây sẽ là sự phát triển tốt cho Syria.

Thế nhưng ông Assad lại đi theo con đường ngược lại khi xây dựng mối liên kết với thủ lĩnh phong trào Hezbollah Hassan Nasrallah. Cùng với đó sự ra đời của trục kháng chiến do Iran hậu thuẫn.

Điều này có thể xuất phát từ việc nếu thực hiện các kế hoạch cải cách chính trị và xã hội cần phải phá bỏ các di sản của cha ông.

Ông Assad đã điều hành đất nước bằng chính sách cứng rắn trong 24 năm qua, giống như cách cha ông từng làm suốt 30 năm trước đó.

Năm 2011, trong bối cảnh các cuộc nổi dậy nổ ra trên khắp Trung Đông vì phong trào “Mùa xuân Ả Rập”, giới trẻ Syria bắt đầu phẫn nộ vì tình trạng thiếu việc làm đã tham gia biểu tình chống lại chính quyền Tổng thống Assad.

Ông Assad đã ra lệnh cho lực lượng an ninh trấn áp mạnh tay, biến phong trào biểu tình đường phố phi bạo lực thành một cuộc nội chiến đẫm máu.

Cuộc nội chiến kéo dài 14 năm

Ông Firas Maksad, chuyên gia về Syria, học giả tại Viện Trung Đông cho biết, ông Assad lên nắm quyền trong bối cảnh nhiều người nghi ngờ rằng ông không có đủ ý chí để điều hành đất nước bằng ‘nắm đấm sắt’ như cha mình đã làm.

“Ông ấy muốn chứng minh mình xứng đáng là con trai của ông Hafez. Và theo cách nào đó, ông Assad đã vượt qua cả cha mình”, ông Firas Maksad nhận định.

Năm 2015, khi quân nổi dậy do các nhóm vũ trang Hồi giáo Sunni dẫn dắt dường như sắp lật đổ ông, Tổng thống Assad đã quay sang Iran, Hezbollah và Nga để cầu cứu. Chiến dịch can thiệp của Nga cùng sự hỗ trợ của Iran và Hezbollah đã giúp quân đội chính phủ Syria đảo ngược tình thế, đẩy lùi các nhóm phiến quân và nổi dậy.

Việc ông Assad vẫn duy trì được quyền lực bất chấp cuộc nội chiến khiến nhiều người tin rằng ông sẽ nắm quyền cho đến khi sẵn sàng truyền lại chiếc ghế lãnh đạo cho con trai mình.

Gia tộc ông Assad xây dựng cơ sở quyền lực từ cộng đồng Alawite, nhóm thiểu số là một nhánh của Hồi giáo dòng Shiite. Những người ủng hộ ông đề cao khẩu hiệu “Assad hoặc chúng tôi sẽ đốt cháy đất nước”.

Vị thế của Tổng thống Assad suốt những năm qua không ngừng được củng cố bởi “vòng tròn thân tín” gồm các thành viên gia tộc, như em trai Maher, một chỉ huy quân sự nóng tính; chị gái Bushra, người được mệnh danh là “quý bà thép”; cùng chồng bà, Asef Shawkat, một quan chức tình báo nhiều toan tính; hay người vợ Asma.

Ông Maher Assad, 56 tuổi, là gương mặt chủ chốt trong quân đội Syria và liên minh với Iran khi nắm giữ vai trò chỉ huy Lực lượng Vệ binh Cộng hòa Syria và sư đoàn trưởng Sư đoàn Thiết giáp số 4 tinh nhuệ nhất.

Ông Maher được mô tả là “bộ mặt cứng rắn của chính quyền”, chịu trách nhiệm giám sát cả dân quân Shabiha, lực lượng bảo vệ lợi ích cho chính quyền Assad.

Bà Asma là vợ ông Assad, kết hôn vào tháng 12/2000. Bà sinh năm 1975 tại London trong một gia đình ngoại giao Syria, có bằng khoa học máy tính và văn học Pháp tại Đại học Hoàng gia London.

Bà đóng vai trò quan trọng trong việc định hình hình ảnh của chồng như một nhà cải cách ôn hòa. Năm 2005, bà thành lập một tổ chức khuyến khích thanh niên Syria tham gia “quyền công dân tích cực”.

Dưới sự lãnh đạo của Assad và các thành viên trong gia tộc, Syria đã có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh trước nội chiến. Tuy nhiên, kể từ khi nội chiến nổ ra năm 2011, kinh tế Syria trở nên trì trệ và liên tục sụt giảm.

Trong giai đoạn từ 2010 đến 2021, GDP Syria đã giảm tổng cộng 54%, với GDP thực tế dự kiến tiếp tục giảm 1,5% trong năm nay, theo báo cáo từ Ngân hàng Thế giới (WB).

Tính đến năm 2022, đói nghèo đã ảnh hưởng đến 69% dân số, tương đương khoảng 14,5 triệu người. WB cho biết đói nghèo cùng cực, gần như không tồn tại trước nội chiến, đã ảnh hưởng đến hơn 25% dân số Syria vào năm 2022 và có thể còn trở nên tồi tệ hơn do ảnh hưởng của trận động đất tháng 2/2023.

Sau hơn 10 năm xung đột, hàng triệu người đã chạy trốn khỏi Syria đến các quốc gia lân cận, trong khi khoảng 500.000 người đã thiệt mạng hoặc mất tích.

Quân đội chính phủ cũng ngày càng rệu rã, ngay cả khi Tổng thống Assad thực hiện nỗ lực cuối cùng để lôi kéo sự ủng hộ của họ bằng cách ra lệnh tăng lương 50% vào tuần trước.

Chính quyền của ông đã sụp đổ hôm 8/12, chỉ sau 11 ngày nhóm vũ trang Hồi giáo Hayat Tahrir al-Sham (HTS) cùng các lực lượng đồng minh nổi dậy. Khi phiến quân hướng về Damascus từ phía bắc và phía nam đêm 7/12, Tổng thống Assad đã lên máy bay rời khỏi đất nước, đánh dấu sự sụp đổ của chính quyền được gia tộc ông xây dựng hơn nửa thế kỷ.

Ông không có bài phát biểu công khai nào trong những ngày cuối cùng nắm quyền và không xuất hiện trước công chúng, ngoại trừ những bức ảnh chụp tại cuộc họp với Ngoại trưởng Iran.

Các nhóm nổi dậy, từng thất bại trước quân đội chính phủ, cuối cùng đã lật đổ được chính quyền Assad. Tuy nhiên, sau hơn một thập kỷ giao tranh, các thành phố chính của Syria giờ đây chỉ còn là đống đổ nát với dân số nam giới trong độ tuổi từ 20 đến 40 đã bị suy giảm nghiêm trọng.