Đến Huế thăm làng nghề làm bún Vân Cù có tuổi đời hơn 400 năm

Làng Vân Cù, nằm yên bình ở phía Bắc thành phố Huế, trải dài theo bờ Nam thơ mộng của con sông Bồ, là một địa danh nổi tiếng gắn liền với nghề làm bún truyền thống.

Từ bao đời nay, những sợi bún trắng ngần của ngôi làng này vẫn đều đặn được người dân chở đi khắp các chợ, quán ăn và nhà hàng trên địa bàn thành phố Huế.

Bún Vân Cù không chỉ là một nguyên liệu quan trọng trong ẩm thực địa phương mà còn trở thành biểu tượng góp phần tạo nên danh tiếng cho món bún bò Huế – một đặc sản nức tiếng gần xa của vùng đất cố đô.

Thật khó để nhắc đến Huế mà bỏ qua hình ảnh những gánh bún Vân Cù đầy ý nghĩa nối liền truyền thống và nét đẹp văn hóa lâu đời.

Làng nghề trăm tuổi bên dòng sông Bồ

Từ thuở xa xưa, nghề làm bún ở làng Vân Cù không chỉ đơn thuần là một phương thức mưu sinh, mà còn được xem như một nét văn hóa độc đáo, phản ánh rõ nét đời sống và tinh thần của người dân nơi đây.

Theo lời kể truyền miệng của người làng Vân Cù, ngày xưa có một đoàn người từ Đàng Ngoài đã theo chân chúa Nguyễn Hoàng tiến vào phương Nam để lập nghiệp, chọn làng Cổ Tháp (nay thuộc huyện Quảng Điền) làm nơi an cư. Trong nhóm có một cô gái vừa xinh đẹp, vừa tài năng, luôn nhận được sự yêu quý từ mọi người.

Dân làng chủ yếu gắn bó với công việc đồng áng, nhưng cô gái lại tạo nên nét riêng khi chọn nghề làm bún từ những hạt gạo quê nhà. Nhờ tay nghề khéo léo và hương vị bún thơm ngon, người ta trìu mến gọi cô là “cô Bún.”

Tuy nhiên, một số người ganh tỵ đã lợi dụng thời điểm vùng này chịu cảnh mất mùa suốt ba năm liên tiếp để bịa đặt tin đồn rằng thần linh đang trừng phạt dân làng. Họ cho rằng nguyên nhân là do “cô Bún” cả gan lấy “hạt ngọc trời ban” để ngâm, chà và xát làm bún.

Dân làng phẫn nộ, gây áp lực khiến cô phải lựa chọn giữa từ bỏ nghề hoặc rời khỏi nơi này. Quyết tâm giữ gìn công việc của mình, “cô Bún” đã quyết định ra đi.

Là người phụ nữ nhân hậu, cô được dân làng trao quyền chọn hướng đi và còn cử thêm năm chàng trai cường tráng hộ tống, giúp cô vận chuyển cối đá nặng nề. Họ cùng nhau tiến bước không ngừng về phía Đông. Đến lúc chàng trai thứ năm kiệt sức, cô chợt nhận ra rằng chính nơi này, theo ý trời, đã định sẵn làm chốn dừng chân của mình.

Nhận thấy xung quanh là cảnh sắc cây cối xanh tươi, hòa cùng dòng sông Bồ mát lành uốn lượn qua làng, cô đã quyết định chọn Vân Cù làm nơi dừng chân và gây dựng sự nghiệp.

Tại đây, cô truyền lại bí quyết làm bún cho người dân trong vùng. Qua thời gian, nghề làm bún không ngừng phát triển, trở thành một thương hiệu nổi tiếng khắp Đàng Trong và thời kỳ triều Nguyễn.

Từ đó nghề làm bún được con cháu làng Vân Cù gìn giữ qua bao thế hệ và Vân Cù là địa phương duy nhất ở miền Trung tổ chức lễ tế vị tổ nghề là Bà Bún vào 22 tháng Giêng.

Quá trình làm ra sợi bún trứ danh

Mỗi sợi bún được tạo ra không chỉ là sự kết hợp của gạo, nước và đôi bàn tay khéo léo của người thợ Vân Cù, mà còn chứa đựng trong đó những giá trị tinh thần, là kết tinh của cả một quá trình gìn giữ và phát triển nghề truyền thống qua nhiều thế hệ.

Những người thợ làm bún nơi đây không chỉ tạo nên sản phẩm để bán, mà họ còn làm việc với tất cả tấm lòng yêu nghề, niềm tự hào sâu sắc và sự trân quý dành cho di sản mà cha ông để lại.

Tại làng bún Vân Cù, gần như mọi gia đình đều thức dậy từ tờ mờ sáng, đèn đuốc sáng rực để kịp chuẩn bị làm bún cho phiên chợ buổi sáng. Để bảo đảm có đủ nguyên liệu sẵn sàng, từ chiều tối hôm trước, họ đã phải ngâm gạo, xay nhuyễn và chuẩn bị chu đáo mọi công đoạn.

Để tạo ra những sợi bún ngon lành, cần trải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ. Mỗi bước trong quá trình này đều đòi hỏi những bí quyết riêng để đảm bảo chất lượng. Đặc biệt, loại gạo được chọn dùng giữ vai trò quan trọng, quyết định lớn đến sự hoàn hảo của thành phẩm.

Gạo được sử dụng là loại Khang Dân, một giống lúa phổ biến từ địa phương. Đây không phải là loại gạo cao cấp hay đắt đỏ nhất, mà chỉ đơn thuần là giống lúa ngắn ngày thường được người dân trồng để đảm bảo lương thực trong những ngày giáp hạt. Gạo không cần quá bóng bẩy, nhưng nhất thiết phải sạch, có độ khô vừa phải, không quá khô và cũng không được quá ẩm.

Gạo được ngâm kỹ để loại bỏ hết tạp chất, sau đó tiếp tục rửa lại bằng nước lạnh nhằm đảm bảo gạo thật sự sạch. Tiếp theo, chuyển sang công đoạn xay gạo, nhồi bột, nặn khuôn và nấu sợi bún.

Đặc sản bún Vân Cù được biết đến không chỉ bởi hương vị thơm ngon đặc trưng mà còn bởi quy trình chế biến kỳ công và tinh tế. Điều làm nên sự khác biệt của bún Vân Cù nằm ở việc người dân nơi đây hoàn toàn không sử dụng bất kỳ loại chất phụ gia nào ngoài muối sống.

Nhờ đó, sợi bún của làng không chỉ đạt độ mịn màng hiếm có mà còn mang màu trắng trong bắt mắt, bề mặt bóng mượt đầy hấp dẫn. Khi thưởng thức, bún không có vị chua mà lại phảng phất hương thơm nhẹ nhàng của bột gạo, độ dai vừa phải và không hề bị mềm nhũn hay quá cứng.

Trước đây, bún được sản xuất theo phương pháp truyền thống, mất nhiều thời gian công sức. Ngày nay, người dân làng nghề đã sử dụng các thiết bị máy móc hiện đại vừa tiết kiệm thời gian, công sức nhưng vẫn đảm bảo chất lượng, an toàn vệ sinh thực phẩm và cho năng suất cao hơn.

Đưa Vân Cù thành điểm đến hấp dẫn

Theo số liệu từ Ủy ban Nhân dân xã Hương Toàn, làng Vân Cù hiện có 125 hộ gia đình hoạt động trong nghề làm bún, chiếm gần một phần ba trên tổng số 399 hộ trong làng. Có khoảng 325 lao động thường xuyên tham gia sản xuất.

Hiện tại, làng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp bún nguyên liệu cho nhiều nhà hàng và quán ăn tại thành phố Huế cũng như các tỉnh lân cận.

Nghề làm bún ở Vân Cù không chỉ đơn thuần là công việc sản xuất thực phẩm, mà sâu xa hơn, đó còn là linh hồn, ký ức và nét đặc trưng của văn hóa địa phương. Chính nhờ những giá trị độc đáo và ý nghĩa này, làng nghề bún Vân Cù đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chính thức công nhận là Di sản Văn hóa phi Vật thể Quốc gia theo quyết định số 3979/QĐ-BVHTTDL ban hành ngày 10/12/2024.

Trong thời gian tới, Ủy ban Nhân dân thị xã Hương Trà sẽ tăng cường triển khai các giải pháp đồng bộ, tập trung hài hòa giữa việc bảo tồn di sản văn hóa và thúc đẩy phát triển sản xuất, nhằm hướng đến mục tiêu phát triển bền vững.

Khu vực này dự kiến triển khai việc xây dựng một không gian trưng bày chuyên biệt về nghề làm bún Vân Cù tại miếu Bà Bún. Đồng thời, sẽ tổ chức các hoạt động thực hành và truyền dạy một cách bài bản nhằm gìn giữ và phát huy giá trị của di sản văn hóa phi vật thể. Song song đó, các chính sách khuyến khích và hỗ trợ cũng được lồng ghép để thúc đẩy sự phát triển bền vững cho nghề và các làng nghề truyền thống.

Làng Vân Cù, với lợi thế đặc biệt từ di sản văn hóa và vị trí đắc địa bên dòng sông Bồ, đang trở thành điểm đến lý tưởng cho các tour du lịch làng nghề, kết hợp hành trình bằng đường bộ và đường thủy tại Huế và khu vực lân cận.

Đây cũng chính là cơ sở để thị xã Hương Trà, xã Hương Toàn và các sở ngành hữu quan phối hợp tiến hành khảo sát, nghiên cứu đưa điểm làng nghề Vân Cù vào tour, tuyến tham quan trọng điểm theo mô hình “Du lịch tham quan và trải nghiệm làng nghề thủ công truyền thống” khi du khách đến tham quan thành phố Huế.