Trong quá trình hoạt động cách mạng của mình, Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh sớm nhận ra báo chí là vũ khí sắc bén trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Người đã khai sinh nền báo chí cách mạng Việt Nam, đồng thời cũng là người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận này.
Người khai sinh ra nền báo chí cách mạng Việt Nam
Trên con đường hoạt động cách mạng, hành trình khơi nguồn dòng báo chí cách mạng Việt Nam là khi Chủ tịch Hồ Chí Minh hoàn thiện nhận thức về lý luận và thực tiễn con đường giải phóng cho dân tộc, chuẩn bị các bước về tư tưởng, tổ chức, con người để tiến tới thành lập một chính đảng vô sản tại Việt Nam.
Với quan niệm, làm báo chính là để làm cách mạng, Người đã tham gia sáng lập tờ báo Le Paria (Người cùng khổ) để tạo một kênh thông tin, lên tiếng tố cáo bản chất tàn bạo của thực dân Pháp, làm cho nhân dân thế giới biết đến cuộc sống “cùng khổ” của người dân Việt Nam; từ đó lên tiếng ủng hộ Việt Nam trong đấu tranh “tự giải phóng”.
Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc báo Nhân dân tại nhà sàn ở chiến khu Việt Bắc, năm 1951. Ảnh tư liệu
Ngày 21/6/1925, Báo Thanh niên – cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên được thành lập và phát hành số 1. Đây là tờ báo tiếng Việt đầu tiên của cách mạng Việt Nam do Nguyễn Ái Quốc sáng lập, trực tiếp chỉ đạo và là cây bút chủ chốt. Sự kiện lịch sử này đặt dấu mốc khởi nguồn cho sự ra đời và không ngừng phát triển của báo chí cách mạng Việt Nam.
Thời kỳ đầu, báo Thanh niên được biên tập và in ở Quảng Châu (Trung Quốc), với hình thức tuần báo (ra chủ nhật). Mỗi kỳ, tờ Thanh niên xuất bản khoảng 100 bản, chuyển về Việt Nam qua liên lạc. Báo có nhiều chuyên mục như: xã luận, bình luận, có mục sinh hoạt tư tưởng…; được viết bằng chữ quốc ngữ để đạt tới độ phổ cập cao nhất.
Không chỉ là người đặt nền móng và sáng lập ra tờ báo cách mạng đầu tiên, mà Chủ tịch Hồ Chí Minh còn là cây viết chủ yếu và trực tiếp biên tập nội dung của tờ Thanh niên và đào tạo lớp làm báo vô sản đầu tiên của Việt Nam.
Tháng 12/1926, Người lập ra báo Công nông cho giai cấp công nhân và nông dân Việt Nam. Tháng 2/1927, Người sáng lập tờ báo Lính kách mệnh dành cho đội ngũ chiến sĩ cách mạng. Mùa thu năm 1928, Nguyễn Ái Quốc bí mật đến Thái Lan, Người góp ý đổi tên báo Đồng Thanh của Việt kiều thành tờ Thân Ái. Người cũng tham gia viết bài và chỉ đạo tờ báo này.
Những tờ báo xuất bản công khai hoặc bí mật do Người sáng lập ở nước ngoài đều tập trung vào truyền bá tư tưởng cách mạng của chủ nghĩa Mác – Lênin, chuẩn bị cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc thành lập một Đảng Cộng sản kiểu mới đủ khả năng, bản lĩnh chính trị lãnh đạo nhân dân nổi dậy phá tan ách nô lệ, giành quyền độc lập, tự do cho dân tộc Việt Nam.
Ngay trong năm Đảng ta ra đời, Người sáng lập Tạp chí Đỏ (số đầu tiên xuất bản ngày 5/8/1930), đồng thời là người chỉ đạo và cộng tác viên mật thiết của các tờ báo Búa liềm, Tranh đấu, Tiếng nói của chúng ta… với nhiều bút danh khác nhau.
Đầu năm 1941, sau khi về nước trực tiếp lãnh đạo cách mạng, Người chỉ đạo Hội nghị Trung ương 8 thành lập Mặt trận Việt Minh và sáng lập báo Việt Nam độc lập ở căn cứ địa Việt Bắc. Số đầu tiên Người đánh số 101 (với ý nghĩa đây là tờ báo tiếp tục truyền thống của những tờ báo cách mạng trước đây) ra ngày 1/8/1941. Báo Việt Nam độc lập đã góp phần đẩy mạnh tuyên truyền cổ động, tổ chức nhân dân vào các đoàn thể cứu quốc trong Mặt trận Việt Minh để chuẩn bị khởi nghĩa giành chính quyền. Năm 1942, Người chỉ đạo thành lập báo Cứu quốc.
Sau Cách mạng Tháng Tám, Người tiếp tục tổ chức và cho ra đời một số tờ báo mới. Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ II (tháng 2/1951), Người chỉ đạo thành lập báo Nhân dân – cơ quan ngôn luận của Đảng, số đầu tiên ra ngày 11/3/1951. Ngoài việc sáng lập, chỉ đạo hoạt động, Người còn là cộng tác viên rất nhiệt tình của tờ báo: Từ số 1 đến số 5.526 (ngày 1/6/1969), Người đã đăng hơn 1.200 bài viết trên báo Nhân dân với 23 bút danh khác nhau.
Có thể nói ở bất cứ hoàn cảnh và cương vị nào, viết báo trở thành nhu cầu hoạt động cách mạng của Người. Phương tiện làm việc của Người là chiếc máy chữ xách tay luôn ở bên cạnh; hễ có thời giờ rảnh là viết bài cho các báo bằng ngôn ngữ quần chúng dễ đọc, dễ hiểu.
Người thầy vĩ đại của những người làm báo cách mạng Việt Nam
Trong suốt cuộc đời hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã viết khoảng 2.000 bài báo, tác phẩm với nhiều thể loại. Đó là những tác phẩm lý luận quan trọng, là cẩm nang chỉ đường cho Đảng và nhân dân ta trong các giai đoạn cách mạng. Người đã để lại nhiều bài học quý về nghề báo và kỹ năng làm báo cách mạng chuyên nghiệp.
Ngòi bút báo chí của Hồ Chí Minh rất phong phú – từ chính luận, bình luận, bút ký, phóng sự, ghi chép cho đến những tin vắn, thậm chí minh hoạ; ghi dấu ấn với nhiều đề tài đặc biệt: về chủ nghĩa đế quốc, thực dân, về nước Mỹ, Pháp, Trung Quốc, nhiều nước Đông Nam Á… Tất cả những bài báo của Người luôn “có gì đó rất Hồ Chí Minh”. Ở đó, hiệu quả báo chí được phát huy bởi một vốn hiểu biết rộng lớn và sâu sắc về các nền văn hóa, văn minh.
Đọc lại những bài nói, bài viết của Chủ tịch Hồ Chí Minh, dễ nhận ra sự trong sáng về văn phong, sự giản dị trong cách trình bày để nội dung dù khó và phức tạp cũng trở nên dễ hiểu với người nghe, người đọc – không diễn đạt cao siêu, khó hiểu mà gần gũi, dễ hiểu, dễ nhớ, dễ làm theo. Dù các bài viết đó thuộc thể loại nào, phục vụ cho đối tượng người đọc nào, nói về những vấn đề cụ thể nào của cuộc sống chiến đấu, lao động hay những vấn đề lớn của đất nước, dân tộc, thời đại, theo Hồ Chí Minh, muốn viết được trong sáng, giản dị, dễ hiểu phải học cách nói của quần chúng. Có học cách nói của quần chúng thì mới được người đọc là quần chúng chấp nhận. Người dạy “Chớ ham dùng chữ”, “Viết phải thiết thực”. Mặc dù là người uyên bác, am hiểu văn hóa phương Đông, phương Tây, biết nhiều ngoại ngữ nhưng Người thường sử dụng từ ngữ đơn giản, thông dụng mà lại phản ánh đúng bản chất sự vật, có sức thuyết phục cao. Chính bởi vậy nhiều câu, nhiều ý trong các bài viết của Người đã đi vào đời sống và trở thành khẩu hiệu, phương châm hành động như: “Không có việc gì khó, chỉ sợ lòng không bền…” hay châm ngôn ngắn gọn, chặt chẽ: “Dĩ bất biến ứng vạn biến”…
Theo quan điểm của Người, báo chí là vũ khí đấu tranh nên báo chí cách mạng trước tiên phải mang tính chiến đấu, tính định hướng và tính quần chúng nhằm tuyên truyền cổ động, huấn luyện, giáo dục và tổ chức dân chúng, đưa họ đến mục đích chung là kháng chiến và kiến quốc.
Tháng 6/1949, trong Thư gửi lớp học viết báo Huỳnh Thúc Kháng, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu 6 điểm chính của báo chí cách mạng:
“1. Nhiệm vụ của tờ báo là tuyên truyền cổ động, huấn luyện, giáo dục, và tổ chức dân chúng, để đưa dân chúng đến mục đích chung.
2. Mục đích là kháng chiến và kiến quốc. Để đi đến kháng chiến thắng lợi, kiến quốc thành công thì:
3. Tôn chỉ của tờ báo là đoàn kết toàn dân thi đua ái quốc. Vậy vậy:
4. Đối tượng của tờ báo là đại đa số dân chúng. Một tờ báo không được đại đa số dân chúng ham chuộng, thì không xứng đáng là một tờ báo. Muốn được dân chúng ham chuộng, coi tờ báo ấy là của mình, thì:
5. Nội dung tức là các bài báo phải giản đơn, dễ hiểu, phổ thông, thiết thực, hoạt bát. Và:
6. Hình thức tức là cách sắp đặt các bài, cách in phải sạch sẽ, sáng sủa” (1).
Xuất phát từ mục đích, nhiệm vụ to lớn của báo chí cách mạng, Người chỉ rõ, nghề báo là một loại hình nghề nghiệp đặc biệt,
vừa là hoạt động chính trị – xã hội, vừa là hoạt động sáng tạo trong đó dấu ấn cá nhân của chủ thể sáng tạo đóng vai trò rất quan trọng. Để làm được nghề báo, những người làm báo (NLB) phải đáp ứng tiêu chuẩn về đạo đức, chính trị và kỹ năng nghề nghiệp nhất định.
Nói chuyện tại Đại hội Hội Nhà báo Việt Nam lần thứ hai (ngày 16/4/1959), Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng nói đến báo chí trước hết phải nói đến cán bộ báo chí. NLB theo quan điểm của Hồ Chí Minh, trước hết là người cán bộ cách mạng, đặt quyền lợi của dân tộc, của nhân dân lên trên hết, sau đó mới là người làm nghề với những yêu cầu về nghiệp vụ. Do đó, Người nêu rõ: “Những NLB (người viết, người in, người sửa bài, người phát hành,v.v.) phải có lập trường chính trị vững chắc” (2).
Tháng 9/1962, tại Đại hội lần thứ III của Hội Nhà báo Việt Nam, Người nhấn mạnh: “Cán bộ báo chí cũng là chiến sĩ cách mạng. Cây bút, trang giấy là vũ khí sắc bén của họ” (3). Trong cách thể hiện, Người cho rằng “làm báo phải hết sức cẩn thận về hình thức, về nội dung, về cách viết”(4) và trước khi cầm bút viết, mỗi nhà báo phải tự đặt câu hỏi cho chính mình là “Viết cho ai xem? Viết để làm gì? Viết thế nào cho phổ thông dễ hiểu, ngắn gọn dễ đọc?”(5).
Để làm tròn nhiệm vụ vẻ vang đó, Người đòi hỏi NLB không ngừng học tập, nâng cao trình độ hiểu biết chính trị và bản lĩnh nghề nghiệp. Trước hết, NLB cần phải tu dưỡng đạo đức cách mạng, không ngại khó khăn, hy sinh, vì nhân dân phục vụ; cố gắng trau dồi tư tưởng, nghiệp vụ và văn hóa;
chú trọng học tập chính trị để nắm vững chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, đi sâu vào thực tế, đi sâu vào quần chúng lao động. Người nhấn mạnh vai trò “chiến sỹ” của NLB, đòi hỏi nhà báo phải kiên định lập trường, giữ vững quan điểm báo chí cách mạng, không ngừng nâng cao trình độ mọi mặt. Hơn ai hết, nhà báo phải là người chí công vô tư, có hiểu biết rộng và nhất là có cái tâm trong sáng; báo chí là một nghề, cho nên NLB cách mạng cần được bồi dưỡng lập trường cách mạng vững vàng, thường xuyên rèn luyện đạo đức, được đào tạo nghề nghiệp, biết ngoại ngữ…
Người cũng yêu cầu cán bộ báo chí phải biết tự phê bình và phê bình. Người coi đó “là vũ khí rất cần thiết và rất sắc bén, nó giúp chúng ta sửa chữa sai lầm và phát triển ưu điểm” (6). Đối với nhà báo cách mạng “viết cũng như mọi việc khác, phải có chí, chớ giấu dốt, nhờ tự phê bình và phê bình mới tiến bộ” và phải “Phê bình với một tinh thần thành khẩn, xây dựng “trị bệnh cứu người”.
Vẹn nguyên giá trị những lời dạy
Thấm nhuần lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh, báo chí cách mạng đã không ngừng trưởng thành, lớn mạnh, luôn đi đầu trong việc tuyên truyền chủ nghĩa Mác-Lênin, chủ trương, đường lối cách mạng của Đảng, vận động, cổ vũ các tầng lớp nhân dân vững tin theo Đảng, đoàn kết một lòng, tiến hành Tổng khởi nghĩa thành công (1945), lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, mở ra một kỷ nguyên mới cho dân tộc Việt Nam – kỷ nguyên độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội. Báo chí cách mạng đã đồng hành cùng dân tộc ta liên tiếp giành thắng lợi trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đế quốc Mỹ xâm lược, hoàn thành cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ nhân dân, đưa cả nước đi lên chủ nghĩa xã hội.
Bước vào thời kỳ đổi mới, hơn 35 năm qua, báo chí đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, có đóng góp to lớn vào sự nghiệp chung của cả dân tộc. Những NLB tiếp tục là đội quân chủ lực trong việc định hướng dư luận xã hội, tuyên truyền, cổ vũ, động viên toàn Đảng, toàn dân, toàn quân thực hiện thắng lợi đường lối đổi mới do Đảng ta khởi xướng và lãnh đạo. Các nhà báo luôn bám sát thực tiễn sinh động, xông pha nơi đầu sóng, ngọn gió, thông tin kịp thời, phân tích sâu sắc những diễn biến hằng ngày trên các lĩnh vực, ở khắp mọi miền của Tổ quốc; phản ánh, tuyên truyền, nhân lên các điển hình tiên tiến; chủ động đấu tranh chống các biểu hiện tiêu cực, trì trệ, tham nhũng, lãng phí; đấu tranh bảo vệ chủ quyền thiêng liêng của Tổ quốc; tham gia phản bác các luận điệu thù địch, xuyên tạc; bảo vệ quan điểm, đường lối của Đảng.
Báo chí còn tích cực tham gia giám sát, phản biện, đóng góp ý kiến xây dựng các chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, phát huy quyền làm chủ của nhân dân. Báo chí góp công lớn trong việc mở rộng quan hệ đối ngoại, đưa Việt Nam đến với bạn bè thế giới; đóng góp tích cực vào việc quảng bá, giới thiệu đất nước, con người, văn hóa Việt Nam với bạn bè quốc tế, đồng thời là cầu nối quan trọng giúp bạn đọc trong nước hiểu biết nhiều hơn về tình hình khu vực và thế giới.
Những năm qua, hệ thống báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục khởi sắc, phát triển mạnh mẽ, không ngừng nâng cao chất lượng. Tính đến năm 2022, cả nước có 127 cơ quan báo; 670 cơ quan tạp chí (có 327 tạp chí lý luận chính trị và khoa học, 72 tạp chí văn học nghệ thuật); 72 cơ quan đài phát thanh, truyền hình. Nhân sự hoạt động trong lĩnh vực báo chí có khoảng 41.000 người.
Nội dung thông tin ngày càng phong phú, thiết thực, hiệu quả, hình thức ngày càng sinh động, hấp dẫn. Với thế hệ nhà báo trẻ được đào tạo hệ thống, cơ bản, có khả năng làm chủ công nghệ mới, ngoại ngữ tốt, báo chí nước ta đã chủ động bắt kịp xu thế phát triển đa phương tiện của báo chí khu vực và thế giới. Các thiết bị và công nghệ làm báo tiên tiến trên thế giới đều sớm có mặt tại nhiều cơ quan báo chí Việt Nam, nhất là lĩnh vực truyền hình, phát thanh, báo điện tử. Trong bối cảnh khó khăn chung của báo in, nhiều tờ báo đã tự trang trải được chi phí, một số cơ quan báo chí có lãi, đầu tư tăng cường thiết bị, công nghệ, góp phần nâng cao kỹ năng làm báo hiện đại cho phóng viên.
Đất nước ta đang bước vào thời kỳ phát triển mới với thế và lực mới, nhưng cũng còn nhiều khó khăn, thách thức. Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư phát triển mạnh mẽ, nhiệm vụ của báo chí rất nặng nề nhưng cũng rất vẻ vang. Soi chiếu vào những điều Bác dạy năm xưa, mỗi NLB hôm nay hãy luôn giữ cho mình “mắt sáng, lòng trong, bút sắc”, không ngừng tự học và tự rèn luyện. Tự học, tự rèn luyện cả về bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp và không ngừng nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, đóng góp có hiệu quả vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương, đất nước, xứng đáng là người chiến sĩ tiên phong trên mặt trận tư tưởng văn hóa của Đảng.
Theo TTXVN
—————
(1) Hồ Chí Minh toàn tập, NXB Chính trị quốc gia – Sự thật, Hà Nội, 2011, t.6, tr. 102
(2) Hồ Chí Minh toàn tập, sđd, tập 12, tr.166
(3) Hồ Chí Minh toàn tập, sđd, tập 13, tr.466
(4), (5) Hồ Chí Minh toàn tập, sđd, tập 13, tr.465
(6) Hồ Chí Minh toàn tập, sđd, tập 13, tr.464
