Dân ca Lượn Cọi của người Tày huyện Bảo Lâm được ví như cây đa nhiều nhánh, nhiều cành, bám rễ vào đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào nơi đây. Làn điệu Lượn Cọi được bắt nguồn từ sáng tạo dân gian và theo dòng chảy thời gian có sức sống lâu bền, trường tồn.
Câu lạc bộ Lượn Cọi xóm Tổng Ngoảng, xã Quảng Lâm (Bảo Lâm) được thành lập từ năm 2022 với 25 thành viên sinh hoạt thường xuyên, có độ tuổi từ 25 đến hơn 60 tuổi. Gác lại những bộn bề, lo toan của nhà nông, các thành viên câu lạc bộ thường xuyên gặp mặt, cùng nhau tập luyện những bài lượn mới. Những câu hát Lượn Cọi ngọt ngào của các thành viên vang lên khi ở nhà văn hóa, lúc ở một gia đình thành viên. Vào những dịp Tết, lễ hội của cộng đồng, các sự kiện văn hóa, văn nghệ của xóm, xã, câu lạc bộ đều lại đem lời ca, tiếng hát phục vụ mọi người, tạo không khí tươi vui.
Lượn Cọi nằm cùng tổ hợp của các làn điệu Lượn Then, Lượn Tứ quý, Lượn slương. Tiếng lượn được cất lên bên bờ suối, bìa rừng, cánh đồng, trên nhà sàn, chợ phiên… Đồng bào Tày ở Bảo Lâm hát Lượn Cọi bất cứ lúc nào trong năm, nhất là những dịp nông nhàn, vào mùa xuân, cưới hỏi, mừng nhà mới, đầy tháng… Lượn Cọi có thể là một bài dài, hoặc cũng có thể chỉ là một đoạn vài ba câu ngắn, có thể hát đối, cũng có khi tự hát, giai điệu thánh thót, uyển chuyển, trầm bổng, luyến láy, ngôn ngữ giàu hình ảnh và sự ví von sâu sắc, thể hiện tình cảm, khát khao, ước vọng, ước mơ, niềm tin vào cuộc sống. Nội dung các bài Lượn Cọi ca ngợi quê hương, đất nước, bản làng, mùa màng tươi tốt bội thu… Hát Lượn Cọi đòi hỏi người hát phải có chất giọng khỏe, sáng để chuyển tải được hết những ý nghĩa trong mỗi câu hát, nhằm bày tỏ tình cảm của bản thân với người nghe. Lượn Cọi có nhiều cách hát, có thể hát nhiều người hoặc hát đơn và có sáo đệm, mỗi khi vào cuộc hát thường diễn ra theo trình tự, từ người này tiếp lời người kia.
Không ai rõ và cũng chưa có tài liệu nào ghi chép lại cho thấy Lượn Cọi xuất hiện từ bao giờ. Chỉ biết rằng Lượn Cọi là thể loại dân ca được hình thành từ rất lâu đời, bắt nguồn từ cuộc sống lao động, được người Tày huyện Bảo Lâm gìn giữ, lưu truyền qua nhiều thế hệ nối tiếp. Trải qua thời gian, lời ca, tiếng hát Lượn Cọi ngấm sâu và tạo nên nét riêng biệt độc đáo trong đời sống của đồng bào dân tộc Tày ở Bảo Lâm. Không chỉ là phong tục, tập quán mang đậm bản sắc dân tộc, những câu hát lượn ngọt ngào, thắm đượm tình quê hương, nguồn cội còn mang tính giáo dục cao, là những bài học, lời răn dạy được truyền từ đời này qua đời khác, nuôi dưỡng tâm hồn biết bao thế hệ người Tày tại đây lớn lên.
Lượn Cọi là làn điệu dân ca được lưu giữ, phổ biến nhiều và rộng rãi nhất ở huyện Bảo Lâm. Thời gian qua, huyện triển khai, xây dựng nhiều giải pháp để bảo tồn, phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp trong cuộc sống, như: hỗ trợ thành lập các câu lạc bộ dân ca, dân vũ, khuyến khích, động viên các nghệ nhân, người cao tuổi phát huy làn điệu Lượn Cọi trong các hội diễn, sự kiện văn hóa, lễ hội của địa phương… Hiện nay, trên địa bàn huyện, Lượn Cọi có ở các xã: Nam Quang, Quảng Lâm, Yên Thổ, Thái Học, Mông Ân, Lý Bôn, Tân Việt, Vĩnh Quang, Vĩnh Phong. Tuy nhiên, Lượn Cọi ít xuất hiện trong đời sống sinh hoạt thường ngày, chỉ còn trong nghệ thuật biểu diễn và thực hành ở các nghi lễ của đồng bào Tày; số nguời biết hát Lượn Cọi phần lớn là những người trung tuổi, cao tuổi. Những người cao tuổi vẫn trực tiếp truyền dạy cho thế hệ trẻ trên địa bàn huyện theo phương thức truyền khẩu. Một số nghệ nhân tự mày mò, sưu tầm và sáng tác nhiều bài Lượn Cọi mới để phù hợp với nội dung, chủ đề hoặc trong các hội thi, hội diễn văn nghệ tại địa phương. Bà Hoàng Thị Dỉ, 78 tuổi, xóm Tổng Ngoảng, xã Quảng Lâm chia sẻ: Bây giờ lớp trẻ đi học, đi làm, không biết hát, từ cách lấy giọng hát đến “bắt, nối” lời lượn. Tôi mong thế hệ trẻ ở đây biết giữ gìn làn điệu Lượn Cọi và các làn điệu dân ca quý báu khác của người Tày không để bị mai một, thất truyền. Các cấp, ngành tiếp tục quan tâm, đầu tư để truyền dạy thực hành hát lượn cho lớp trẻ, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc.
Nghệ thuật trình diễn dân gian Lượn Cọi của người Tày các xã: Yên Thổ, Nam Quang, Quảng Lâm (Bảo Lâm) được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo Quyết định số 234/QĐ-BVHTTDL ngày 14/2/2023 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, thêm một lần nữa khẳng định Lượn Cọi là một bộ phận quan trọng trong kho tàng nghệ thuật dân gian, góp phần làm giàu đẹp thêm cho mảnh đất Cao Bằng, nơi được coi là cái nôi của cách mạng và những di sản văn hóa độc đáo, lâu đời. Chủ tịch UBND huyện Bảo Lâm Mã Gia Hãnh cho biết: Thời gian tới, huyện tiếp tục thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp để cổ vũ, động viên các nghệ nhân và đồng bào phát huy vai trò chủ thể tích cực gìn giữ và bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể Lượn Cọi trong cộng đồng, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và sáng tạo văn hóa tinh thần của nhân dân. Đẩy mạnh quảng bá, phát huy giá trị di sản Lượn Cọi nói riêng và những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số trên địa bàn huyện gắn với phát triển du lịch, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội địa phương.
Bảo Bình
