Là dân tộc sinh sống lâu đời ở Cao Bằng, người Mông đã hình thành và lưu giữ nét văn hóa truyền thống mang đậm bản sắc. Với tín ngưỡng truyền thống phong phú về vạn vật, lễ rước thần giữ lửa của dòng họ là một nghi lễ truyền thống có từ lâu đời mang đậm nét văn hóa riêng biệt trong đời sống của mỗi gia đình, dòng họ đồng bào dân tộc Mông.
Người Mông quan niệm mỗi dòng họ đều có vị thần giữ lửa riêng của mình, ngay sau khi kết hôn và dựng nhà mới, người chủ gia đình sẽ chọn ngày lành tháng tốt đưa bàn thờ tổ tiên vào nhà và thực hiện nghi lễ rước thần giữ lửa của dòng họ để phù hộ cho gia đình làm ăn phát đạt, vợ chồng hòa thuận và gặp nhiều may mắn. Nghi lễ này không do thầy mo thực hiện mà chủ nhà là người hành lễ, các thành viên trong nhà sẽ phụ giúp. Trước khi làm lễ, gia chủ chuẩn bị sẵn một chiếc rọ nhỏ đan thủ công bằng tre, vật tế là 1 con lợn hoặc con chó, vật tế bắt buộc phải là con cái.
Để thực hiện nghi lễ mời thần giữ lửa của gia đình, dòng họ vào nhà mới, chủ nhà đội mũ, tay cầm 1 que củi cháy, 1 quả trứng và 3 ngọn cỏ lau đứng trước cửa nhà bắt đầu khấn gọi thần linh của tổ tiên đến chứng giám. Đoạn văn khấn bằng tiếng Mông có những câu như: “Hỡi thần giữ lửa, hôm nay là ngày lành, tháng tốt, gia đình có con vật nuôi để dâng lên thần. Cầu mong thần hãy về canh giữ, phù hộ cho gia đình, vợ chồng, con cái luôn bình an, ấm no, hạnh phúc. Cây trồng, vật nuôi của gia đình luôn phát triển tươi tốt, làm ăn phát đạt…”.
Ông Vương Văn Tề, xóm Nà Pản, xã Đa Thông (Hà Quảng), người cao tuổi, am hiểu về các nghi lễ dân tộc Mông cho biết: Nghi lễ “rước thần giữ lửa” gồm các nghi thức mời thần giữ lửa của gia đình, dòng họ, đón ma giữ lửa vào trong nhà để nhận lễ của gia đình, treo rọ (thần giữ lửa) trong nhà… Nghi lễ có từ lâu đời, mang đậm nét văn hóa riêng biệt trong đời sống của mỗi gia đình, dòng họ dân tộc Mông.
Sau khi mời thần giữ lửa của gia đình, gia chủ tiến hành nghi thức đón thần giữ lửa vào trong nhà để nhận lễ tế. Lúc này, gia đình đưa con vật đã chuẩn bị cúng tế đi mổ. Một điều đặc biệt, bắt buộc phải tuân thủ trong khi thực hiện nghi lễ đón thần giữ lửa vào trong nhà là chủ nhà và mọi người xung quanh có thể nói chuyện, giao tiếp bằng tiếng Mông. Nhưng anh em, bạn bè đến dự tuyệt đối không được nói chuyện bằng ngôn ngữ của dân tộc khác. Vì quan niệm thần giữ lửa là vị thần đặc biệt, lưu giữ những giá trị truyền thống thuần túy riêng có của từng gia đình, dòng họ người Mông.
Khi làm thịt con vật tế, luộc chín xong chủ nhà và anh em vào trong nhà đóng cửa lại để hành lễ. Việc đóng cửa nhà có ý nghĩa ngăn những con ma xấu, rước ma tốt vào nhà. Chủ nhà chuẩn bị mâm lễ có 5 ống đựng đồ lễ, 5 chén được làm từ cây trúc để đựng nước canh và 1 đoạn tre nhỏ buộc bằng sợi dây, tượng trưng cho việc buộc chân con vật làm lễ dâng cho thần giữ lửa. Chủ nhà dùng vỏ quả bầu hồ lô được đục sẵn một lỗ nhỏ, múc 3 lượt nước canh luộc thịt cho vào chén, sau mỗi lượt múc lại khấn bằng tiếng Mông: “Hỡi thần giữ lửa, hôm nay ngày lành, tháng tốt, gia đình làm lễ để dâng lên thần. Nếu người Mông đến thì mang đến 9 cặp vợ chồng. Nếu kẻ xấu đến thì mang đến 10 cặp nô lệ. Người Mông đến thì mang vòng vàng to bằng cổ tay. Kẻ xấu đến thì mang vòng vàng bằng sợi chỉ…”.
Sau mỗi lượt rót và khấn các chén nước canh sẽ được những người xung quanh cùng uống để lấy may. Tiếp đó, với sự trợ giúp của mọi người, chủ nhà bắt đầu cắt con vật tế (mỗi thứ 5 miếng) đầy đủ các bộ phận nội tạng, chân, đuôi, đầu, lấy 1 quả trứng và cơm đựng vào 5 ống (trong đó, cơm, trứng và thịt ba chỉ là những thứ bắt buộc phải được đặt vào bát lễ đầu tiên, sau đó mới đến các bộ phận khác). Riêng phần thủ của con vật tế được đặt thứ tự, phần miếng thịt môi đặt ở bát đầu tiên, sau đó mới đặt phần thịt thủ ở các bát tiếp theo tính từ trái sang phải của mâm lễ; phần thịt thủ và thịt của 4 chân giò khi đặt làm lễ sẽ đặt chéo nhau giữa các bát ở trong mâm.
Khi rót đủ 3 lần nước canh và 5 lần khấn đồ lễ đúng với phong tục của gia đình, dòng họ, gia chủ sẽ ăn 1 bát cơm cùng thần linh, sau đó ra cửa đọc những câu khấn: “Hỡi thần canh giữ lửa, hôm nay là ngày lành, tháng tốt, gia đình đã đón người về để canh giữ và phù hộ cho gia đình luôn bình an, hạnh phúc; đồ dùng, vật nuôi trong nhà được phát triển. Giờ đây mở cửa để đón lộc vào nhà, của cải, vật nuôi trong nhà cũng ra ngoài để tìm kiếm thức ăn”. Từ khi làm xong nghi thức, cánh cửa được mở ra, lúc này anh em họ hàng, bạn bè gần xa thoải mái trò chuyện bằng ngôn ngữ của dân tộc Mông và các dân tộc khác.
Sau khi hoàn thành các nghi thức, đến phần treo rọ (thần giữ lửa) trong nhà, chủ nhà đặt một bát đồ cúng trong mâm lễ lên giường của hai vợ chồng và các bát còn lại đưa cho mọi người đem ra bếp lửa nướng cùng nhau ăn để lấy lộc. Tiếp đó, đem chiếc rọ bên trong đựng quả bầu và thanh tre nhỏ được buộc dây (vật tượng trưng đại diện cho thần canh giữ lửa gia đình) buộc lên tường ngay phía trên chiếc giường của hai vợ chồng chủ nhà hướng ra bếp để trông, giữ lửa và luôn sưởi ấm, phù hộ cho gia đình mọi điều may mắn.
Nghi lễ rước thần giữ lửa là nghi thức tín ngưỡng quan trọng không thể thiếu trong cuộc sống gia đình, dòng họ người Mông. Ngày nay, trong xu thế hội nhập và phát triển, đồng bào dân tộc Mông ở Cao Bằng vẫn luôn gìn giữ bản sắc riêng của dân tộc mình, góp phần làm phong phú thêm sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam.
Thanh Bình
