Những người khai hoang làm hé lộ nhóm tháp cổ

Đây đó những người khai hoang còn làm phát lộ nhiều nhóm đền tháp Chămpa và những khối đá có hình thù lạ, là sản phẩm của tôn giáo, tín ngưỡng cách nay hơn ngàn năm. Có thể kể đến những đền tháp Chămpa được phát hiện với những giá trị nổi bật về lịch sử kiến trúc và niên đại trong phong trào khai hoang, như nhóm tháp Po Ptao Yang Tôm, Làng Gọ, Đại Thành, Hàm Thạnh, Bình Tân, Hàm Cường,… Những nơi nghe thấy đã sợ bởi những cái tên mà người dân thường gọi là “lò gạch”, “lò thiêu” hay khu “mã Tần”… nói chung là để chỉ những gò đất, gò gạch trong chốn đất hoang tàn, u ám ít người lui tới.

Nhóm tháp mang tên Làng Gọ

Vào những năm 1985-1986, cũng như những người dân khai hoang ở khắp nơi trong trong tỉnh. Một nhóm người ở mãi tận tỉnh Bắc Ninh cũng di cư tự do vào xin khai hoang vùng đồi núi thuộc thôn Dân Hòa, xã Thuận Hòa, huyện Hàm Thuận Bắc ngày nay. Nơi khai hoang để định cư là rừng cây mọc lại các loại cây như: lim, bằng lăng, ké, bồ đề… và cả những cánh rừng thấp cằn cỗi không đủ sức lớn và phát triển, do thiếu điều kiện dinh dưỡng. Dấu tích rừng nguyên sinh vẫn còn khá rõ, với những gốc cây cổ thụ to lớn đốt đến mấy ngày mới cháy hết.

Bắt tay vào khai hoang vùng này với một nhóm các hộ dân tiên phong gồm hộ ông Quyết, ông Khanh, ông Chừ, ông Định, ông Khoa, ông Chiêu… Qua nhiều ngày phát cây và đốt, người dân đã phát hiện cụm tháp hé lộ từ trong các gò đất, gò gạch và lùm dây leo. Cụm tháp gồm một tháp lớn và nhiều tháp nhỏ xung quanh. Các tháp bị sụp đổ từ lâu đời, bao phủ lên trên là những lùm cây và ụ đất, gạch. Sau khi phát hiện, những hộ dân ở khu vực này đã dùng gạch rơi vãi xung quanh dựng lên trong lòng tháp lớn một bục thờ và thường xuyên đến chiêm bái, nhang khói ở đây theo phong tục riêng của mình. Với lòng biết ơn những thế hệ người Chăm xưa đã có công khai khẩn, tạo cho họ nền tảng cuộc sống hôm nay cả về vật chất lẫn tinh thần.

Những người dân khai hoang kể lại: Cạnh ngôi tháp lớn có một khối đá màu xanh sẫm (theo mô tả của những người khai hoang thì khối đá đó có thể là bệ thờ Linga-Yoni). Sau khi phát hiện nhóm tháp mấy năm thì có một nhóm người lạ hay lui tới khu tháp. Thời gian sau đó khối đá bị lấy mất, cùng với đó là dấu vết đào bới nhiều chỗ ở tháp chính. Ở một tháp khác phía trước tháp chính bị đào một hố sâu khoảng 4 m, đường kính hố khoảng hơn 1m. Đến nay người dân đã lấp nhiều lần nhưng miệng hố vẫn còn khá sâu. Họ đã lấy đi những thứ mà người Chăm chôn ở dưới đó.

Vị thần trong tháp thiêng lắm, nhiều người khai hoang thời đó kể: Khi thấy nhiều gạch kích thước lớn ngổn ngang quanh cụm tháp, một số người lấy về sử dụng. Được một thời gian nằm mơ thấy những chuyện không hay với họ và gia đình. Nhiều người thấy như vậy nên bảo nhau mang hết gạch trả lại chỗ cũ.

Ông Nguyễn Văn Định và ông Nguyễn Văn Khoa hiện định cư gần khu tháp kể: Những năm đó trên công trường thủy lợi sông Quao có nhiều máy ủi làm đường ở đây để lấy đất đắp đập. Khi máy ủi gần đến cụm tháp, tự nhiên bị tắt máy. Ngày hôm sau sửa chữa xong tiếp tục ủi cũng bị tắt máy. Sau sự việc này ai cũng đoán biết có việc gì đó đang xảy ra ở cụm tháp. Rồi họ chuyển máy làm nơi khác thì vẫn hoạt động bình thường.

Tìm thấy tháp rồi ai cũng biết đó là tháp Chămpa, nhưng phải có tên để phân biệt với những nhóm đền tháp khác. Tìm hiểu nhiều người, nhiều nơi không ai biết. Tôi có đến Ma Lâm và Hàm Phú nơi có nhiều người Chăm trong các dòng tộc cư trú lâu đời để hỏi thăm. Cũng không một ai biết về tung tích nhóm tháp. Một số người cao tuổi ở những địa phương trên cho biết: Họ cũng nghe kể lại gần đó có một làng người Chăm làm nghề nông và gốm gọ. Do biến động về lịch sử, chiến tranh nên cả làng lần lượt rời làng đi nơi khác cả trăm năm rồi. Từ manh mún đó, người viết bài này đặt tên cho nhóm tháp là tháp Làng Gọ.

Từ đó trở đi, nhóm tháp có tên là tháp Làng Gọ. Cũng từ đây cái tên này đi vào từ khóa khi nói đến tháp Chămpa hay những nghiên cứu về khảo cổ học, lịch sử và văn hóa Chăm ở Bình Thuận.

Vị thần ở tháp đã hơn ngàn năm

Khảo sát và khai quật nhiều lần, lần nào cũng vậy đều ưu tiên kêu công đào bới từ gia đình những người khai hoang trước đây, hiện cùng bảo vệ khu tháp. Từ một vài tháp trong khu gò, chúng tôi đã tìm thấy nhiều tháp. Rõ nhất là 5 đế móng, có tháp còn phần thân và cấu trúc nguyên thủy. Số còn lại chưa nhận dạng được do gạch xây bị mất liên kết, mũn mục nặng. Đặc biệt, có một móng tháp dài 18,30 m kể cả phần cửa, bề rộng 4,7 m. Ở Bình Thuận chưa bao giờ có một tháp Chăm với đế móng tháp có kích thước lớn đến như thế. Theo các nhà khoa học thì đó là dạng nhà dài có niên đại sớm gọi là Mandapa, người Chăm xưa dùng để làm nơi đón tiếp khách hành hương, tiếp nhận lễ vật.

Sau nhiều lần khảo sát, phát quật vì không có đủ kinh phí khai quật một lần nên chúng tôi chỉ chọn điểm, nhằm tìm mặt bằng kiến trúc và mức độ xuống cấp để gia cố và tu bổ chống sụp đổ tiếp theo. Năm 2011 trong đợt phát dọn cây cối xung quanh tháp chính và phát quật khảo cổ đã phát hiện đầu tượng thần Shiva bằng đá, gần đó còn thu nhặt được cẳng tay và cánh tay của vị thần này. Căn cứ những đặc điểm điêu khắc, các nhà khảo cổ xác định đầu tượng thần Shiva ở tháp Làng Gọ có niên đại thế kỷ IX, cùng niên đại với cụm tháp. Như vậy thần Shiva đã ngự trị trong cụm tháp đã hơn ngàn năm.

Kể từ ngày khai hoang đến nay đã 40 năm, nhiều người phát hiện cụm tháp Chăm đợt đầu đã mất do tuổi tác. Những thanh niên trai tráng lúc đó nay tuổi đã cận kề 70. Kể lại chuyện khai hoang thuở trước, các ông không quên những tháng ngày gian khổ khai hoang để có đất làm ruộng rẫy, chăn nuôi và cuộc sống như hôm nay.

Nói về chuyện phát hiện tháp Chăm cuối thế kỷ XIX và nửa đầu thế kỷ XX, trong nghiên cứu và công bố của các nhà khoa học người Pháp về di tích kiến trúc Chămpa ở Bình Thuận chỉ tìm thấy 2 nhóm tháp là Po Dam và Po Sah Inư. Còn người dân mình tự khai hoang phát cây, ủi đất làm ruộng, làm rẫy lại phát hiện hơn chục nhóm tháp Chăm cùng với nhiều di vật quý. Phải nói dân mình giỏi thiệt.