Văn hóa Óc Eo là thuật ngữ khoa học để chỉ một nền văn hóa khảo cổ, hình thành và phát triển từ thế kỷ thứ I – VII hoặc có thể kéo dài đến đầu thế kỷ thứ VIII sau Công nguyên ở vùng đồng bằng hạ lưu sông Mekong, thuộc vùng đất Nam Bộ, Việt Nam ngày nay.
Đây là nền văn hóa vật chất của Vương quốc Phù Nam, một nhà nước sớm hình thành ở Đông Nam Á, có tầm ảnh hưởng rộng lớn ở khu vực và Châu Á từ những thế kỷ đầu Công nguyên. Nền văn hóa này có nguồn gốc bản địa, được hình thành trên nền tảng văn hóa tiền Óc Eo ở vùng đất miền Trung và Nam Bộ, Việt Nam.
Văn hóa Óc Eo được biết đến từ sau cuộc khai quật khảo cổ tại cánh đồng Óc Eo (thuộc huyện Thoại Sơn) do nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret thực hiện năm 1944. Kể từ đó đến nay, Óc Eo – Ba Thê trở thành di chỉ khảo cổ học nổi tiếng không chỉ ở vùng Nam Bộ, Việt Nam mà cả khu vực Đông Nam Á và Châu Á.
Trong nhiều thập kỷ qua, các cuộc khai quật ở đây đã tìm thấy khối lượng lớn di tích, di vật minh chứng sinh động cho lịch sử hình thành và phát triển của nền văn hóa Óc Eo, minh chứng Óc Eo là một trung tâm đô thị lớn, sầm uất và nổi tiếng bậc nhất của Vương quốc Phù Nam.
Trưng bày, triển lãm hiện vật văn hóa Óc Eo
Với giá trị đặc biệt và tầm vóc to lớn của văn hóa Óc Eo trong lịch sử Việt Nam, năm 2015, Thủ tướng Chính phủ giao Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam thực hiện đề án “Nghiên cứu khu di tích khảo cổ học Óc Eo – Ba Thê, Nền Chùa (Văn hóa Óc Eo – Nam Bộ)” (gọi tắt là Đề án Óc Eo). Đây là đề án khoa học có quy mô lớn nhất từ trước đến nay và là nhiệm vụ nghiên cứu mang tầm quốc gia.
Sau gần 4 năm thực hiện nhiệm vụ (2017 – 2020), kết quả khai quật khảo cổ học tại Óc Eo – Ba Thê (tỉnh An Giang) và Nền Chùa (tỉnh Kiên Giang) đã phát hiện được nhiều loại hình di tích quan trọng, như: Kiến trúc đền tháp, di chỉ cư trú nhà sàn, các loại giếng nước, hồ nước được xây dựng bằng gạch, đá và đồ gỗ cùng nhiều dấu tích sản xuất đồ thủ công mỹ nghệ, trang sức bằng đá quý, thủy tinh và bằng vàng. Đặc biệt, cuộc khai quật đã đưa lên khỏi lòng đất một số lượng cực kỳ phong phú, đa dạng các loại hình di vật, nhiều nhất là đồ gốm và đồ trang sức bằng thủy tinh.
Với những phát hiện quan trọng của khảo cổ học trong các năm 2017 – 2020, lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo và Vương quốc Phù Nam tiếp tục được làm sáng tỏ qua các loại hình di tích và di vật mới phát hiện. Nguồn tư liệu quan trọng này góp phần minh chứng thuyết phục rằng, trong gần 8 thế kỷ tồn tại từ đầu Công nguyên đến đầu thế kỷ thứ VIII sau Công nguyên, thế kỷ thứ IV – VI là thời kỳ phát triển rực rỡ nhất của đô thị cổ Óc Eo và Vương quốc Phù Nam.
Kết quả khai quật tại Khu di tích Óc Eo – Ba Thê đã phát hiện được nhiều vấn đề khoa học mới, minh chứng rõ ràng và thuyết phục hơn về đặc điểm, tính chất của “đô thị cổ” trên cánh đồng Óc Eo vốn là nơi tụ cư ven kênh rạch với sinh kế nông nghiệp và thương nghiệp nổi trội, có mối giao lưu văn hóa, thương mại hàng hải rất phát triển, liên kết nhiều khu vực trên thế giới thời bấy giờ.
Bên cạnh đó, kết quả khai quật tại núi Ba Thê cũng phát hiện một quần thể di tích kiến trúc tôn giáo, tín ngưỡng có quy mô lớn; đưa lại một bức tranh khá sinh động về trung tâm tôn giáo lớn của Vương quốc Phù Nam và đời sống sinh hoạt văn hóa rất đặc sắc của đô thị cổ Óc Eo trong lịch sử.
Kết quả quan trọng của đề án đã nghiên cứu và khẳng định rõ hơn các giá trị nổi bật của Khu di tích Óc Eo – Ba Thê. Đây là một trung tâm dân cư, đô thị, kinh tế, tôn giáo của văn hóa Óc Eo và Vương quốc Phù Nam. Trong đó, Ba Thê đóng vai trò là trung tâm tôn giáo lớn trong đô thị và Óc Eo là trung tâm đô thị hay thành phố ven biển, kết nối với biển Tây Nam thông qua Nền Chùa và các tuyến thủy lộ trong vùng. Đây là đô thị có vai trò rất quan trọng trong hệ thống thương mại quốc tế.
Những phát hiện mới về đồ gốm nước ngoài tại di tích Nền Chùa, Lung Lớn và Gò Giồng Cát, gồm những đồ gốm đến từ La Mã (thế kỷ thứ II), Ấn Độ (thế kỷ thứ I – VI), Trung Quốc (thế kỷ thứ II – VII) và Tây Á (thế kỷ VIII) đã minh họa rõ mối quan hệ xuyên đại dương, cung cấp một cái nhìn xuyên suốt và bao quát hơn về mối quan hệ giao lưu kinh tế, văn hóa của đô thị Óc Eo trong lịch sử…
Để hướng tới nhận thức mới, sâu sắc và toàn diện hơn về văn hóa Óc Eo, đồng thời tiếp tục làm sáng rõ hơn giá trị lịch sử, văn hóa và mối quan hệ của đô thị cổ Óc Eo, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam và UBND tỉnh An Giang phối hợp đồng chủ trì tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế với chủ đề “Văn hóa Óc Eo trong bối cảnh văn hóa Châu Á”.
Kết quả của hội thảo sẽ cung cấp thêm nhiều cứ liệu khoa học mới, đặc biệt là những nhận định mới mang tính học thuật về lịch sử hình thành và phát triển của văn hóa Óc Eo, đô thị cổ Óc Eo, các vấn đề liên quan đến Vương quốc Phù Nam trong lịch sử. Nhất là, góp phần thiết thực và hiệu quả cho quá trình nghiên cứu xây dựng hồ sơ di sản đề cử Khu di tích Óc Eo – Ba Thê trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới.
