Tiếng chiêng trong làng cổ
Thả hồn theo tiếng chiêng của lũ trẻ trong làng đang tập lại bài chiêng cổ, lão già làng A Thuih (64 tuổi, làng cổ Kon Trang Long Loi, xã Đăk Hà, huyện Đăk Hà, tỉnh Kon Tum) như được sống lại với ký ức xa xăm. Những tiếng “thập thong! thập thong!” như dìu ông về với mênh mông xa lắc, nơi có những thế hệ đầu tiên của làng đạp rừng, bạt cây tìm đất mới để dựng mái nhà bên con suối.
Hơn 100 năm qua, khi người làng tìm đến đây, nhận con suối Long Loi làm đất ở và lấy tên là Kon Trang Long Loi (Kon Trang nghĩa là làng bông lau, Long Loi nghĩa là mới, đẹp), từ đó, người làng Rơ Ngao – một nhánh của dân tộc Ba Na đã gắn bó như máu thịt với mảnh đất này. Trong tiếng chiêng tiếng trống, trong những điệu vũ cầu mùa, trong mùa cúng giọt nước, trong ngày mừng lúa mới, trong cả Lễ thổi tai hay những mùa trỉa lúa… tiếng trống, tiếng chiêng của cha ông thẫm đẫm vào máu thịt, trong tâm hồn, nếp ăn, nếp ở của dân làng.
A Thuih cũng như vậy! Từ năm 13 tuổi, vì quá đam mê âm thanh cồng chiêng nên A Thuih xin cha mẹ cho đi theo người già trong làng học đánh chiêng, tạc tượng. Hơn 50 năm theo dấu, đắp bồi và đắm chìm trong kho báu di sản của cha ông, nghệ nhân A Thuih đã thấu cảm và sống hết mình với âm thanh chiêng cổ. Bây giờ, khi tóc đã nhuốm những gợn mây trời, nhưng tay ông vẫn đánh chuẩn nhịp chiêng, tai vẫn thẩm âm tốt tiếng chiêng và tình yêu với cồng chiêng vẫn cuộn chảy trong mạch máu.
Giữa căn nhà gỗ mênh mang hơi thở của cha ông, nghệ nhân A Thuih bày ra “tình yêu” của mình, rồi cẩn thận lau chùi kỹ từng vết lõm trên mặt chiêng cho hết bụi bẩn. Ông lau những chiếc chiêng, nâng niu như báu vật, chăm chút chúng như chính những đứa con dứt ruột đẻ ra vậy.
Ông bảo, ching chiêng cái nào cũng có hồn cả. Muốn điều khiển được nó thì phải hiểu nó, phải coi nó như là người bạn của mình vậy. Có như thế, hồn mình, hồn chiêng mới có thể hòa quyện vào nhau, đẩy lên những âm thanh da diết, vang vọng núi rừng. Đối với ông, chiêng truyền thống lúc nào cũng mang ý nghĩa đặc biệt, vì nó thể hiện nét văn hóa riêng của dân tộc mình. Mỗi bài chiêng truyền thống khi đánh lên đều mang một thông điệp riêng như bài chiêng đánh trong Lễ hội mừng lúa mới, đâm trâu, cưới hỏi sẽ có nhịp điệu nhanh, dồn dập, thể hiện niềm vui, sự hào sảng của đồng bào. Còn với Lễ bỏ mả, ma chay… nhịp chiêng trầm buồn như để thông báo cho dân làng và các làng xung quanh biết về sự ra đi của một người nào đó để họ cùng chia buồn.
Trong niềm suy tưởng của mình, nghệ nhân A Thuih tấu lên bài chiêng mừng lúa mới, với ước muốn ấm no cho người làng, giàu mạnh cho buôn làng, cho đất nước. Mắt ông ánh lên niềm vui sướng và đầy hãnh diện, nhiều người cũng vui lây.
Lan tỏa âm vọng ngàn năm
Để giữ hồn cho cồng chiêng, nghệ nhân A Thuih đã lập một đội cồng chiêng để đi biểu diễn khắp nơi trong tỉnh và ngoài tỉnh. Ông cùng các thành viên trong đội chiêng của mình đi biểu diễn khắp trong Nam, ngoài Bắc, đưa hồn chiêng sống dậy ở những nơi xa. Những ngày không biểu diễn, ông lại về nâng niu những chiếc chiêng và sống lại thời huy hoàng của những đêm hội và dạy đánh chiêng, dạy chơi nhạc cụ cho những người trẻ trong làng. Ông bảo, học đánh cồng chiêng ở tuổi nào cũng không muộn, đánh được cồng chiêng cũng không khó, cái khó là phải có tình yêu và lòng đam mê. Đánh cồng chiêng là phải gửi tâm hồn mình vào trong từng nhịp chiêng, khi ấy tiếng chiêng mới hay được.
Người làng đều biết, nhiều năm trước khi thấy văn hóa dân tộc dần bị mai một, già làng A Thuih đã quyết tâm học, ghi chép lại các bài chiêng, đàn t’rưng… cứ thế ông đã nhớ trong đầu hàng chục bài chiêng cổ. Không chỉ đánh chiêng, chỉnh chiêng, già làng A Thuih còn biết chơi đàn r’rưng, tingning, tạc tượng gỗ, hát dân ca… Ông cũng biết chế tác cồng chiêng, đàn dây, trống, các loại nhạc cụ khác như kơni, b’rưng, k’long put… Ông như một kho tàng về nhạc cụ của đồng bào Rơ Ngao nơi làng cổ này vậy.
Với già làng, nghệ nhân ưu tú A Thuih, những bộ chiêng và cả những bài chiêng cổ ấy quý giá hơn bất cứ thứ gì. Đó không chỉ là niềm tự hào của ông, mà còn là niềm tự hào của người Rơ Ngao. Ông bảo, chiêng ching chỉ có ý nghĩa khi nó sống giữa cộng đồng, được hòa nhịp với nhau, vang lên những âm thanh giữa đại ngàn. Cứ mang nó đi xa, xé nhỏ nó ra để trưng bày thì ching chiêng chỉ là một nhạc cụ vô hồn mà thôi.
Bà Y Nhuih (54 tuổi) vợ của già làng A Thuih cũng là một nghệ nhân ưu tú. Bà biết rất nhiều bài múa xoang, hát dân ca, đinh bút, hát ru từ người già truyền lại. Cũng từ truyền thống của gia đình, mà cả 6 người con của vợ chồng bà đều thành thạo các loại nhạc cụ dân tộc cũng như những bài dân ca. Bà cùng chồng dạy đánh chiêng, dạy chơi nhạc cụ, hát dân ca cho các thế hệ trẻ người Rơ Ngao. Đến nay, đôi vợ chồng đã truyền dạy cách sử dụng nhạc cụ dân tộc cho 26 người già, 65 người trẻ và dạy hát dân ca, nhạc cổ cho 50 thiếu nữ.
Điều đáng mừng hơn, sau khi được vợ chồng ông A Thuih truyền dạy, thanh niên trong làng đã có thể kiếm thêm thu nhập nhờ biểu diễn múa xoang, đánh chiêng phục vụ du lịch. Khi làng Kon Trang Long Loi được công nhận là làng du lịch cộng đồng, các thế hệ trẻ lớn lên đều biết đến các giá trị truyền thống, biết cách chơi chiêng, múa chiêng.
Đây chính là mấu chốt trong việc phát triển làng Kon Trang Long Loi trở thành làng du lịch cộng đồng và mang văn hóa dân tộc để phát triển kinh tế.
Nhìn nhận về già làng A Thuih, anh Trần Anh Dũng, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Đăk Hà cho hay, nghệ nhân A Thuih là người đi đầu trong công tác bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa người Rơ Ngao trên địa bàn. Ông không chỉ đánh cồng chiêng giỏi, lưu giữ được nhiều cồng chiêng mà còn là một nghệ nhân chỉnh chiêng rất tài ba. Với nhiều đóng góp trong công tác bảo tồn, gìn giữ, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, vợ chồng nghệ nhân A Thuih – Y Nhuih cũng đã vinh dự được Nhà nước công nhận là Nghệ nhân Ưu tú từ năm 2015.
