Đẩy nhanh mua bán trực tiếp điện để giảm độc quyền

Cần giảm độc quyền phân phối

Trong một báo cáo mới đây, Cục Điều tiết điện lực cho biết, Tập đoàn Điện lực VN (EVN), doanh nghiệp Nhà nước, chỉ nắm 37% nguồn điện, trong đó gần 11% là quản lý trực tiếp, 26% là gián tiếp qua các tổng công ty phát điện. Trong thực tế, EVN từ lâu đã không độc quyền về sản xuất điện, bởi luật cho phép nhiều thành phần kinh tế tham gia, đặc biệt tư nhân tham gia đầu tiên vào phát triển nguồn từ sau năm 2006. Trong vòng 5 năm trở lại đây, khi chính sách khuyến khích phát triển năng lượng tái tạo, nguồn điện cho tư nhân phát triển tăng mạnh. Đến nay, 42% nguồn điện là đến từ lĩnh vực tư nhân.

Không độc quyền nguồn điện nhưng ở khâu truyền tải điện, đến nay theo luật Điện lực VN quy định Nhà nước vẫn chi phối, quản lý, vận hành lưới điện. Theo đó, EVN vẫn nắm hầu hết hệ thống truyền tải, từ siêu cao áp 500 kV, 200 kV đến trạm biến áp.

TS Trần Đình Bá (Hội Khoa học kinh tế VN), tác giả công trình nghiên cứu mô hình ngân hàng điện năng từ năm 2010, cho rằng chính quy định Nhà nước độc quyền truyền tải điện gây khó khăn không ít cho nỗ lực phát triển một thị trường mua bán điện cạnh tranh và phát triển nguồn. Nguồn điện dồi dào, nhưng bị “ông nhà nước” thích thì mua, không thích thì không mua, hoặc lấy lý do truyền tải bị quá tải nên không mua, gây lãng phí. Ông Bá dẫn chứng, với chính sách khuyến khích tư nhân phát triển điện mặt trời (ĐMT) mái nhà, chỉ trong khoảng thời gian rất ngắn, nguồn điện dồi dào ngay. “Chiếu” sang thực trạng mùa hè miền Bắc đối diện nguy cơ thiếu điện, chỉ cần đẩy mạnh cho tư nhân làm ĐMT mái nhà, cho mua bán trực tiếp thì “làm gì có chuyện điện thừa không phát được?”, TS Bá nói.

“Tôi rất ngạc nhiên khi vài ngày lại nghe nói về việc VN đối diện nguy cơ thiếu điện trong vài năm tới, thậm chí tình trạng này kéo dài đến 2030. Tại sao một quốc gia có nguồn năng lượng tái tạo dồi dào lại phải lo lắng thiếu điện đến thế? Miền Nam thừa ĐMT vì ngày nắng nóng nhiều, miền Bắc không thiếu ĐMT nếu cơ chế thông thoáng. Nguồn bức xạ mặt trời ở miền Bắc rất lớn, gấp mấy lần châu Âu, tương đương miền Nam nhưng không được khuyến khích khai thác, dẫn đến thiếu điện. Phải “xé rào” cho toàn dân làm điện, cho mua bán điện trực tiếp nhằm huy động mọi nguồn lực, kịp thời tháo gỡ khó khăn, khơi thông những khu vực bị nghẽn công suất, điện có nhưng không phát lên lưới được, nhất là các dự án ĐMT. Bên cạnh đó, muốn giảm yếu tố độc quyền phân phối của ngành điện, cần đẩy mạnh cơ chế mua bán điện trực tiếp, bán cho hàng xóm… Phải làm quyết liệt và đó là nền tảng quan trọng để chúng ta xây dựng một thị trường mua bán điện cạnh tranh, xóa dần độc quyền. Làm truyền tải mà không có điện để truyền thì vô cùng lãng phí”, TS Trần Đình Bá nhấn mạnh.

Đồng quan điểm, chuyên gia thương mại Vũ Vinh Phú nhận xét, không phải vì doanh nghiệp Nhà nước nắm bao nhiêu phần trăm nguồn thì gọi là hết độc quyền mà cơ chế vận hành của chúng ta áp với ngành điện vẫn có yếu tố độc quyền. Mua theo giá Nhà nước quy định, bán cũng theo giá Nhà nước quy định, giá truyền tải cũng theo Nhà nước…

“Anh nắm bao nhiêu phần trăm không quan trọng, nhưng tôi làm điện ra, không bán được cho ai, chỉ bán cho mỗi anh để anh đi phân phối lại. Đó là yếu tố độc quyền. Tôi rất muốn mua điện từ nhà ông hàng xóm đang có ĐMT thừa đó, nhưng mua không được. Ông hàng xóm bán cho tôi cũng không được. Tôi phải làm hợp đồng mua bán điện với doanh nghiệp Nhà nước. Đó là yếu tố độc quyền. Theo tôi, ngành điện cũng như ngành xăng dầu, nên cởi trói dần, cho mua bán trực tiếp, thuận mua vừa bán. Cơ chế mua bán điện nên mạnh dạn triển khai sớm để các địa phương có cơ hội thu hút đầu tư, tạo công ăn việc làm cho người lao động địa phương, đồng thời mở cơ hội cho địa phương, nhà máy, khu dân cư có cơ hội tiếp cận nguồn điện tái tạo nhanh hơn, thực hiện cam kết của VN tại COP26 về việc tiến đến phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050”, chuyên gia Vũ Vinh Phú nói.

24 doanh nghiệp ĐMT muốn bán trực tiếp, không qua EVN

Bộ Công thương vừa có báo cáo lên Thủ tướng Chính phủ và Phó thủ tướng về nghiên cứu xây dựng cơ chế mua bán điện trực tiếp giữa đơn vị phát điện từ năng lượng tái tạo và khách hàng sử dụng điện lớn (DPPA). Đây là cơ sở pháp lý quan trọng cho hoạt động mua bán điện trực tiếp giữa 2 bên. Hiện các quy định về giá phân phối điện, giá điều độ vận hành hệ thống điện và giá điều hành giao dịch thị trường điện lực đã được Bộ Công thương phối hợp Bộ Tài chính kiến nghị bổ sung vào luật Giá, dự kiến có hiệu lực từ ngày 1.7.2024.

Đáng lưu ý, trong dự thảo này, Bộ Công thương quy định áp dụng việc mua bán điện trực tiếp chỉ đối với đơn vị phát điện sở hữu điện gió, hoặc ĐMT đấu nối vào hệ thống điện quốc gia có công suất đạt từ 10 MW trở lên. Khách hàng sử dụng điện lớn là các tổ chức, cá nhân mua điện phục vụ cho mục đích sản xuất từ cấp điện áp 22 kV trở lên. Như vậy, cơ chế “bán điện cho hàng xóm” quy mô rất nhỏ, đơn giản hơn vẫn chưa được đề cập. Đơn vị phát điện và mua điện qua đường dây kết nối trực tiếp và 2 bên có trách nhiệm thực hiện theo quy định, trong đó đơn vị phát điện có trách nhiệm đầu tư xây dựng dự án điện phù hợp quy hoạch. Ngoài ra, dự thảo cũng có đề cập việc mua bán điện qua thị trường giao ngay.

Trong thực tế, nhu cầu muốn bán điện trực tiếp của các dự án rất lớn. Theo một khảo sát của Bộ Công thương vào giữa năm 2022, có đến 24/95 dự án điện tái tạo muốn bán điện trực tiếp, không qua EVN; 17 dự án được nhà đầu tư đang cân nhắc về khả năng tìm, ký hợp đồng trực tiếp với khách hàng. Ngoài ra, qua sàng lọc, tư vấn, Bộ cũng đã gửi phiếu khảo sát đến 41 khách hàng, trong đó có 24 khách hàng muốn tham gia cơ chế mua bán điện trực tiếp DPPA với tổng nhu cầu ước tính 1.125 MW.

Bộ Công thương trong tờ trình gửi Chính phủ vào cuối tháng 8 vừa qua đề nghị xây dựng luật Điện lực (sửa đổi) cũng đề xuất sửa đổi quy định về việc Nhà nước độc quyền trong hoạt động truyền tải điện; đồng thời thu hút mọi thành phần kinh tế tham gia.

TS Trần Đình Bá dẫn chứng: “Trong quá khứ, việc xã hội hóa khâu phân phối điện từng được triển khai nhưng không thành công vì tư nhân không chịu đầu tư. Tại sao như vậy? Khi thí điểm không thành công, chúng ta xem lại ngay chính sách đã đúng nghĩa xã hội hóa chưa, quyền lợi cho nhà đầu tư thỏa đáng chưa, hay vẫn muốn níu kéo độc quyền Nhà nước? Tôi cho rằng trước mắt cần khoán cho địa phương, đặc biệt khu vực miền Bắc đáp ứng 25 – 30% nguồn điện tại chỗ và cho mua bán điện trực tiếp trên lưới bằng ĐMT mái nhà. Theo tôi, Nghị quyết 55 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược phát triển năng lượng quốc gia của VN đến năm 2030, tầm nhìn 2045 đã cho tư nhân tham gia đầu tư vào ngành điện. Đó là cơ sở quan trọng để đẩy mạnh xã hội hóa khâu sản xuất, phân phối điện sớm”.

Đẩy mạnh loạt cơ chế, chính sách để hiện thực hóa Quy hoạch điện 8

Chủ tịch Hiệp hội Năng lượng VN Trần Viết Ngãi cho rằng: Ngành điện còn rất nhiều việc phải làm. Tuy nhiên, mọi cơ chế, kế hoạch triển khai vẫn vô cùng chậm. Tổng sơ đồ điện 8 có cả nửa năm, đến nay chưa có dự án nguồn, lưới điện nào được triển khai. Quy hoạch chỉ là bộ khung mà Chính phủ theo đó duyệt cho dự án nào cần đấu thầu tìm nhà đầu tư, dự án nào giao cho EVN, từ điện khí, than, tích năng, gió…; ai làm, làm thế nào, vốn ở đâu. Ngay cả đầu tư lưới điện cũng phân vai việc rõ ràng, không thể đưa ra danh mục rồi bảo ai muốn làm gì thì làm mà không có chính sách khuyến khích thì 20 hay 30 năm sau chưa chắc thực hiện xong. Hiện tư nhân có thể làm các đường truyền tải 500 kV, 220 kV, 110 kV, 22 kV…, tại sao không có chính sách khuyến khích này? Trong thực tế, EVN vẫn là đơn vị “làm thuê” cho Nhà nước và ngành điện độc quyền phân phối điện quá lâu.

Ông Ngãi nói: “Lý do khu vực miền Bắc thiếu điện không phải do thiếu truyền tải từ miền Nam ra mà do thiếu nguồn. Thế nên, xã hội hóa đầu tư cho khâu truyền tải cũng là cách để tăng nguồn lực đầu tư cho ngành điện nói chung. Trước đây, từng có phát điện cạnh tranh giữa các nhà máy, nhưng sau không rõ lý do gì, lại bị bỏ đi. Muốn phát triển nguồn, nên xóa bỏ dần độc quyền, xã hội hóa cho khâu bán điện trực tiếp đến tiêu dùng, bỏ qua truyền tải. Thị trường hóa ngành điện chỉ có cách duy nhất là cho tư nhân tham gia thị trường mua bán và phân phối điện mà thôi”.

PGS-TS Ngô Trí Long phân tích: Từ năm 2013, Quyết định 63 của Thủ tướng Chính phủ đã phát triển thị trường điện theo 3 cấp độ là thị trường phát điện cạnh tranh, đến thí điểm mua bán điện cạnh tranh, bán lẻ điện cạnh tranh. Thế nhưng 10 năm qua, chúng ta mới chủ yếu phát triển thị trường sản xuất điện cạnh tranh, bán buôn còn nhiều bất cập, bán lẻ cạnh tranh chưa thấy đâu. Đến nay, dù EVN không còn là đơn vị sản xuất điện duy nhất nhưng với vai trò doanh nghiệp Nhà nước, họ vẫn giữ tỷ trọng độc quyền cao vì vẫn là đơn vị mua duy nhất từ các nguồn phát và là đơn vị bán duy nhất.

“Tình trạng độc quyền chưa thể chấm dứt nếu vẫn kéo dài tình trạng này”, TS Long nhấn mạnh và cho rằng, tư tưởng chủ đạo của Nghị quyết 55 là chống độc quyền trong ngành điện. Muốn vậy phải cho phép nhiều thành phần kinh tế tham gia và tiến tới xã hội hóa đầu tư vào năng lượng sạch, tái tạo. Theo đó, phải triển khai trên cả 3 lĩnh vực, bao gồm: phát điện, vận hành truyền tải và phân phối. Nhà nước chỉ nên tập trung vào những lĩnh vực tư nhân không làm hoặc những vấn đề có tính an ninh quốc phòng. Ngoài ra, để có thị trường điện cạnh tranh, giá bán điện hợp lý cho người tiêu dùng, phải xóa bỏ cả độc quyền mua bán điện, liên quan tới khâu truyền tải và phân phối.