Rào cản với Trung Quốc trong vai trò kiến tạo hòa bình cho xung đột Ukraine

Gần đây, vai trò của Trung Quốc trong việc làm trung gian hòa giải nối lại quan hệ ngoại giao giữa Ả Rập Xê Út và Iran là một bước đột phá khiến cộng đồng quốc tế chú ý đến nỗ lực của Bắc Kinh nhằm thay thế trật tự thế giới do Mỹ dẫn đầu.

Tuy vậy, các nhà phân tích cho rằng, những thành công tương tự khó có thể lặp lại, do nhiều năm qua, những nỗ lực của Trung Quốc nhằm đóng vai trò trung gian hòa giải trong các cuộc xung đột không phải lúc nào cũng hiệu quả. Điều này làm giảm bớt kỳ vọng rằng, Bắc Kinh có thể tạo điều kiện thuận lợi cho một thỏa thuận hòa bình giữa Nga và Ukraine.

Yun Sun, giám đốc chương trình Trung Quốc tại Trung tâm Stimson có trụ sở tại Washington, nhận định Trung Quốc đã trở nên tích cực hơn trong việc hòa giải xung đột trong những năm gần đây, nhưng thỏa thuận Ả Rập Xê Út – Iran là thỏa thuận duy nhất mang lại kết quả.

“Ả Rập Xê Út và Iran muốn cải thiện quan hệ của họ và hai bên đã đối thoại được một thời gian. Trung Quốc xuất hiện đúng nơi, đúng thời điểm với các mối quan hệ phù hợp”, bà Sun nói.

Trung Quốc từng tổ chức một cuộc đối thoại đa phương về Afghanistan vào năm ngoái với sự tham gia của cả Mỹ và Nga – một dịp hiếm hoi cả 3 cường quốc thế giới cùng nhau hợp tác. Bắc Kinh cũng đề xuất vai trò làm trung gian hòa bình ở khu vực Sừng châu Phi khi tổ chức một hội nghị hòa bình vào năm ngoái, mặc dù không có cuộc xung đột cụ thể nào được thảo luận. Gần đây, Trung Quốc đã được các nhóm vũ trang sắc tộc ở Myanmar đề nghị làm trung gian cho một lệnh ngừng bắn sau cuộc đảo chính năm 2021.

Những nỗ lực trước đó của Trung Quốc còn bao gồm việc chủ trì các cuộc đàm phán 6 bên vào năm 2003 nhằm ngăn chặn chương trình hạt nhân của Triều Tiên. Tuy nhiên, kế hoạch này rốt cuộc cũng đổ vỡ do Bình Nhưỡng rút khỏi các cuộc đàm phán sau một cuộc thử nghiệm công nghệ tên lửa đạn đạo liên lục địa vào năm 2009. Ngoài ra, còn có kế hoạch hòa bình 4 điểm được đề xuất cho Palestine và Israel vào năm 2013, sau đó là một số vòng đàm phán hòa bình do Trung Quốc dàn xếp nhưng không mang lại kết quả đáng kể.

Những nỗ lực trên dường như xuất phát từ kỳ vọng của Trung Quốc nhằm tìm cách nâng cao hình ảnh của nước này với tư cách là một nhà kiến tạo hòa bình toàn cầu, đối trọng với Mỹ.

Mặc dù Trung Quốc đã nhiều lần khẳng định nước này không có ý định lấp đầy khoảng trống quyền lực do Mỹ để lại ở Trung Đông, nhưng Bắc Kinh đang tăng cường hợp tác toàn diện với các quốc gia trong khu vực, bao gồm một số đồng minh truyền thống của Washington, những nước hiện coi Bắc Kinh hơn cả một đối tác thương mại.

Pang Zhongying, giáo sư quan hệ quốc tế tại Đại học Tứ Xuyên, cho biết việc làm trung gian hòa giải nối lại quan hệ hữu nghị giữa Ả Rập Xê Út và Iran – dấu hiệu mới nhất cho thấy Trung Quốc đã rời bỏ chính sách đối ngoại không can thiệp từ thời cố lãnh đạo Đặng Tiểu Bình – đã giúp nâng cao hình ảnh quốc tế của Bắc Kinh trong bối cảnh căng thẳng quan hệ với phương Tây. Tuy nhiên, sự can dự của Trung Quốc vào các cuộc xung đột ở các khu vực cần phải được cân nhắc cẩn thận.

“Việc làm trung gian cho thỏa thuận Iran – Ả Rập Xê Út có thể khuyến khích Trung Quốc tiếp tục theo đuổi chính sách can dự như vậy, nhưng họ phải thận trọng. Còn rất nhiều điều mà Iran và Ả Rập Xê Út cần làm trong bước tiếp theo của họ. Nếu Trung Quốc cần đóng một vai trò nào đó, họ vẫn còn nhiều việc phải làm, điều đó có nghĩa là họ phải mang thêm nhiều gánh nặng”, chuyên gia Zhongying nhận định.

Theo ông Zhongying, Bắc Kinh cũng cần có sự thận trọng tương tự trong cách tiếp cận với cuộc xung đột Nga – Ukraine.

Ông Tập được cho là đã đề nghị làm trung gian hòa giải giữa Iran và Ả Rập Xê Út khi tham dự hội nghị thượng đỉnh đầu tiên giữa Trung Quốc và các nước vùng Vịnh, được tổ chức tại Ả Rập Xê Út vào tháng 12 năm ngoái. Các quan chức Ả Rập Xê Út cho biết một số cuộc thảo luận sau đó đã được sắp xếp, bao gồm một cuộc thảo luận trong chuyến thăm của Tổng thống Iran Ebrahim Raisi tới Bắc Kinh vào tháng 2, sau đó là 4 ngày đàm phán bí mật ở Bắc Kinh trước khi thỏa thuận được công bố.

Guy Burton, một chuyên gia về Trung Đông tại Trường Quản trị Brussels, cho biết rất nhiều rào cản khó khăn đã được xử lý để mở đường cho Trung Quốc trước khi Iran và Ả Rập Xê Út đạt được thỏa thuận thực sự, vì các cuộc đàm phán do Oman và Iraq tạo điều kiện đã bắt đầu từ lâu.

Tehran và Riyadh cũng đã thể hiện ý định khôi phục quan hệ trong những năm gần đây, với việc Ả Rập Xê Út chuyển sang chính sách đối ngoại ít đối đầu hơn, còn Iran hướng tới mục tiêu xây dựng lại quan hệ với khu vực sau nhiều năm bị cô lập do chương trình hạt nhân và bị cáo buộc ủng hộ các nhóm chiến binh.

Chuyến thăm của Chủ tịch Tập Cận Bình tới Nga vào tuần trước được coi là một nỗ lực khác nhằm định vị Trung Quốc như một bên trung gian hòa giải khả thi, nhưng tuyên bố chung do Chủ tịch Tập Cận Bình cùng Tổng thống Nga Vladimir Putin đưa ra về vấn đề Ukraine không tiết lộ bất kỳ chi tiết nào ngoài lập trường 12 điểm của Trung Quốc vào tháng trước. Trong lập trường này, Trung Quốc kêu gọi đàm phán hòa bình, chấm dứt các lệnh trừng phạt đơn phương và đối đầu liên minh, ngụ ý tới Mỹ và NATO.

Philippe Le Corre, nhà nghiên cứu cấp cao tại Trung tâm Phân tích Trung Quốc thuộc Viện Chính sách Xã hội châu Á, cho rằng mối quan hệ của Trung Quốc với Nga cũng như thành tích hạn chế của Bắc Kinh với tư cách là một bên trung gian hòa bình quốc tế sẽ khiến Trung Quốc khó giành được sự tin tưởng của phương Tây với tư cách là một nhà kiến tạo hòa bình.

Theo Le Corre, sẽ là một “khởi đầu tốt” nếu Trung Quốc có thể đối thoại đồng thời với cả Tổng thống Putin và Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, nhưng ông không nghĩ rằng Trung Quốc có thể tiến xa hơn trong tiến trình hòa giải của mình.

Jean-Pierre Cabestan, giáo sư khoa học chính trị tại Đại học Hong Kong, cũng đặt nghi vấn về việc liệu Trung Quốc có thể đóng vai trò trung gian trong việc giải quyết cuộc khủng hoảng ở Ukraine hay không.

“Điều đó sẽ phụ thuộc rất nhiều vào việc ông Zelensky có chấp nhận lời đề nghị của ông Tập hay không, cũng như vào khả năng châu Âu, nếu không phải Mỹ, tìm thấy tiếng nói chung với Trung Quốc về tương lai của Ukraine, cũng như chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của nước này”, chuyên gia Cabestan cho biết.

Khi ông Tập Cận Bình đang ở Nga, Tổng thống Zelensky đã đề nghị Bắc Kinh thông qua kế hoạch hòa bình 10 điểm do ông đưa ra, trong đó yêu cầu khôi phục biên giới của Ukraine với Nga. Sau khi sáp nhập  vào năm 2014, Nga tuyên bố vào năm ngoái rằng họ đã sáp nhập 4 tỉnh ở miền Đông Ukraine. Nga bác bỏ kế hoạch hòa bình của Tổng thống Zelensky, trong khi Ukraine nhấn mạnh đó là điều kiện tiên quyết cho bất kỳ cuộc đàm phán hòa bình nào.

“Điều tôi tin là cuối cùng Mỹ và Nga sẽ ngồi lại và đưa ra một thỏa thuận áp đặt lên Ukraine và châu Âu. Còn Trung Quốc sẽ bị bỏ lại phía sau, chính xác là do cuộc chiến tranh lạnh đang gia tăng giữa Washington và Bắc Kinh”, chuyên gia Cabestan dự đoán.

Theo Wang Yiwei, một chuyên gia về các vấn đề châu Âu tại Đại học Nhân dân ở Bắc Kinh, Ukraine và phần còn lại của châu Âu kỳ vọng nhiều vào ảnh hưởng của Trung Quốc đối với Nga. Tuy nhiên, ông cho biết Trung Quốc không phải là một bên tham gia trực tiếp vào xung đột, trong khi mục tiêu của đề xuất hòa bình của Bắc Kinh là tìm kiếm sự đồng thuận giữa các bên liên quan.

“Nhưng Trung Quốc sẽ đóng vai trò là bên bảo lãnh, cho dù đó là thỏa thuận đình chiến hay hiệp định hòa bình”, ông Yiwei nói, đồng thời cho rằng Trung Quốc và các thành viên thường trực khác của Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đều đóng vai trò trong quá trình đó.

Chuyên gia Pang Zhongying đồng ý rằng vai trò của Trung Quốc với tư cách là bên kiến tạo hòa bình ở Ukraine bị hạn chế. “Trung Quốc không phải là đồng minh với Nga và họ cũng không muốn gây căng thẳng với Ukraine hay châu Âu cùng một lúc. Họ là một bên trung lập. Việc trở thành bên trung lập có nghĩa là vai trò của họ rất hạn chế”, ông Zhongying nhận định.