Nhân ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam 18/5/2023, hưởng ứng tinh thần của UNESCO nhằm lan tỏa nhận thức về khoa học mở trong cộng đồng, Trung tâm Quốc tế Đào tạo và Nghiên cứu Toán học (ICRTM) cùng với Quỹ Đổi mới sáng tạo Vingroup (VINIF), phối hợp với Trung tâm Vật lý quốc tế (ICP), Trung tâm thông tin – Tư liệu Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam tổ chức Hội thảo với chủ đề “Khoa học mở dưới các góc nhìn”.
Hội thảo được tổ chức với nội dung chính là các bài giảng đại chúng về các chủ đề liên quan đến khoa học mở, được xã hội quan tâm. Đặc biệt, phần tọa đàm giữa các chuyên gia trong nhiều lĩnh vực tri thức khác nhau về chủ đề “Khoa học mở dưới các góc nhìn” mang đến cho người nghe những quan điểm mới và đầy thú vị về một xu hướng, dù đang có nhiều ý kiến, nhưng hứa hẹn sẽ mở ra một thời đại mới về khoa học công nghệ (KHCN).
Mở đầu là bài giảng với chủ đề “Dữ liệu khoa học mở” do GS.TSKH. Hồ Tú Bảo trình bày. Trong bài giảng đại chúng này, GS mang đến cho người nghe những kiến thức cơ bản nhất về khoa học mở, cấu trúc và đặc điểm của nó và trình bày chuyên sâu về dữ liệu khoa học mở cùng những cơ sở, ích lợi và phương cách ứng dụng nó vào trong thực tế học tập và nghiên cứu.
Tiếp theo là bài giảng với chủ đề “Vật lý trong sinh học tiến hóa” do GS.TS. Nguyễn Thế Toàn trình bày. Là người có nhiều thành tích nghiên cứu với hơn 30 bài báo chuyên ngành trên các tạp chí thế giới, GS.TS. Nguyễn Thế Toàn mang đến cho người nghe về một trong các hệ quả quan trọng của khoa học mở, đó là việc thực thi các nghiên cứu liên ngành. GS trình bày chuyên sâu về việc ứng dụng tư duy, các phương pháp vật lý để nghiên cứu về ngành sinh học tiến hóa.
Ở bài giảng số 3, chuyên gia Nguyễn Võ Hưng chia sẻ về các khía cạnh liên quan đến chính sách cho một nền khoa học mở phát triển tại Việt Nam.
Khép lại phần bài giảng, là chuyên mục tọa đàm với các khách mời đến từ Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Thông tin và Truyền thông, các nhà quản lý, các nhà khoa học có uy tín ở Việt Nam, gồm: GS.TSKH. Hồ Tú Bảo, GS.TS. Nguyễn Thế Toàn, chuyên gia Nguyễn Võ Hưng, PGS.TSKH. Phan Thị Hà Dương, TS. Nguyễn Nhật Quang, chuyên gia Nguyễn Trọng Khánh.
Phần tọa đàm mang đến cho người nghe những khía cạnh, quan điểm và ý kiến đa chiều về khoa học mở – một khái niệm, lĩnh vực đang còn rất mới mẻ, nhận được nhiều sự quan tâm và nhiều ý kiến tranh luận. Các diễn giả đã trả lời và trao đổi với các câu hỏi, các phản biện từ tất cả đại biểu tham dự trực tiếp cũng như thông qua kênh trực tuyến ngay tại sự kiện.
Nhận thức được tầm quan trọng của KHCN trong thời đại mới, trong những năm gần đây, Việt Nam ngày càng chú trọng đến các hoạt động đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và nâng cao chất lượng nghiên cứu, ứng dụng KHCN trong mọi mặt của đời sống. Ngày Khoa học và Công nghệ Việt Nam ra đời vào 18/5/2014 nhằm mục đích tuyên truyền rộng rãi các thành tựu KHCN, tôn vinh những nhà khoa học, giới thiệu các kết quả nghiên cứu nổi bật, thúc đẩy ứng dụng KHCN vào sản xuất, nâng cao nhận thức xã hội, động viên thế hệ trẻ say mê nghiên cứu khoa học, góp phần xây dựng và phát triển đội ngũ nhân lực chất lượng cao cho đất nước.
Xu hướng phát triển hiện nay của KHCN bao gồm sự đan xen phức tạp của đa ngành, đa lĩnh vực, dựa trên sự đổi mới và tiến hóa nhanh chóng của công nghệ thông tin, kỹ thuật số, nhằm tối ưu hóa năng suất lao động, tạo ra của cải mới cho xã hội ở mức nhanh và nhiều hơn chưa từng có, cũng như nâng tầm nhận thức cho tất cả mọi người về các vấn đề của KHCN. Chính vì vậy, khoa học mở (Open Science) đã ra đời với tham vọng hiện thực hóa xu hướng đó.
Khoa học mở (Open science) là chủ đề quan trọng và có nhiều góc nhìn khác nhau trong thời đại chuyển đổi số khi tri thức nhân loại ngày càng rộng mở và cần được chia sẻ. Phiên họp toàn thể của UNESCO tại Paris, diễn ra từ ngày 9 đến ngày 24/11/2021, đã đưa ra “Khuyến nghị về khoa học mở” và được 193 quốc gia trên thế giới công nhận là định nghĩa đầu tiên mang tính toàn cầu về khoa học mở. Định nghĩa đó được diễn dịch như sau: Khoa học mở là một kiến trúc tổng thể bao gồm những sự dịch chuyển và thực thi có mục đích làm cho tất cả tri thức khoa học đa ngôn ngữ trở thành có thể tự do truy cập, sử dụng và tái sử dụng bởi mọi người, nhằm nâng cao sự hợp tác và chia sẻ thông tin vì lợi ích của khoa học, cộng đồng, và mở ra các quy trình kiến tạo, đánh giá và truyền thông tri thức khoa học tới đa dạng các nhóm xã hội.
Có nhiều tiêu chí để hình thành nên một nền khoa học mở, theo UNESCO bao gồm các phần chính là dữ liệu mở, hệ thống xuất bản mở, hạ tầng khoa học mở, nguồn lực giáo dục mở, phần cứng mở, phần mềm mã nguồn mở, tính mở đối với đa dạng hóa kiến thức, đánh giá mở và sự tiếp cận mở của các nhóm xã hội. UNESCO là một trong những tổ chức quốc tế đầu tiên ủng hộ xu hướng phát triển mới này, vì một cộng đồng bình đẳng trong việc tiếp cận các tri thức khoa học.
Việt Nam đã có những bước đầu quan tâm đến khuyến nghị này, khi Bộ Khoa học và Công nghệ đã tổ chức Hội thảo “Khoa học mở – Khuyến nghị của UNESCO: Cơ hội và thách thức với Việt Nam” vào ngày 20/10/2021. Đây là khái niệm mới và sẽ cần nhiều thời gian để cộng đồng khoa học nói riêng và xã hội nói chung hiểu hơn về các xu thế trên thế giới và tìm ra các quy chế hợp lý cho chúng ta./.
