Nghệ Tĩnh, mảnh đất miền Trung chịu nhiều khắc nghiệt của thiên nhiên, là nơi sản sinh ra những điệu hát ví, giặm, biểu tượng của sự tinh tế và sâu lắng trong văn hóa dân gian. Dân ca ví, giặm không chỉ là nhạc điệu, lời ca mà còn là tiếng lòng của con người xứ Nghệ, phản ánh những khát khao, tình cảm và triết lý sống thấm đẫm giá trị nhân văn.
Những điệu hát ví, giặm bắt nguồn từ đời sống lao động thường nhật, nơi những người dân cất lời ca trong nhịp sống nhọc nhằn mà tràn đầy hy vọng. Không gian văn hóa của ví, giặm trải rộng khắp Nghệ An và Hà Tĩnh, từ những cánh đồng mênh mông, bến sông yên bình đến khung cửi của các bà, các mẹ sau lũy tre làng. Những câu hát khi ru con, lúc chèo thuyền hay trên nương rẫy đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân nơi đây, vừa phản ánh sự giản dị vừa ẩn chứa sự sâu sắc, tinh tế của tiếng Nghệ – thứ ngôn ngữ mang đậm chất phương ngữ và giàu sức biểu cảm.
Ví, giặm là sự kết hợp hài hòa giữa ca từ mộc mạc, ngôn ngữ đời thường và lối diễn xướng linh hoạt. Hát ví thường được sáng tác theo thể lục bát hoặc lục bát biến thể, trong khi hát giặm dựa trên nhịp điệu rõ ràng của thể thơ ngũ ngôn. Sự giao thoa giữa hai thể loại này tạo nên những cuộc đối đáp sống động, những màn giao duyên đậm chất dân dã mà vẫn thấm đẫm vẻ đẹp của ngôn từ. Những câu hát như “Bao giờ Hồng Lĩnh đá mòn, Hoành Sơn mây phủ, dạ còn nhớ anh” hay “Dù biển cạn đá mòn, dạ sắt với lòng son” đã trở thành biểu tượng của tình yêu chung thủy và lòng kiên định của con người xứ Nghệ.
Một nét đặc sắc của ví, giặm chính là khả năng biểu đạt cảm xúc bằng các biện pháp tu từ phong phú. Những câu ẩn dụ đầy ý nhị như “Con chim phượng hoàng dại lắm không khôn, núi Tam Thai không đỗ lại đỗ cồn cỏ may” hay những cách nói khoa trương như “Dù ai khoét mắt, chặt tay, cũng lần hơi hướm đường này với anh” thể hiện sự sáng tạo độc đáo của các nghệ nhân dân gian. Cùng với đó, lối nhân hóa và chơi chữ trong ca từ đã tạo nên sức sống mãnh liệt cho các bài hát, giúp chúng không chỉ tồn tại mà còn phát triển qua nhiều thế hệ.
Nhạc điệu của ví, giặm là một phần không thể thiếu trong sức hấp dẫn của loại hình này. Hiệp vần và ngắt nhịp trong các bài hát được sắp xếp khéo léo, tạo nên sự hài hòa, dễ thuộc, dễ nhớ. Nhịp điệu không cố định mà thay đổi linh hoạt theo tâm trạng người hát, từ những giai điệu buồn man mác đến những tiết tấu vui tươi, rộn ràng. Đây chính là điểm khiến ví, giặm dễ dàng đi vào lòng người, để mỗi khi vang lên, giai điệu ấy như gợi nhắc về quê hương, về những ký ức thân thương của tuổi thơ.
Nhìn xa hơn, ví, giặm Nghệ Tĩnh là nghệ thuật trình diễn đồng thời là một kho tàng tri thức dân gian quý báu. Nội dung các bài hát phản ánh chân thực đời sống lao động, tái hiện sinh động các tập tục, lễ nghi, phong tục tập quán của xứ Nghệ. Từ những câu chuyện đời thường đến triết lý sống sâu sắc, tất cả đều được khéo léo lồng ghép vào lời ca, trở thành bài học đạo lý, nhắc nhở con người biết trân trọng tình yêu thương, hiếu thảo và lối sống nghĩa tình.
Ngày nay, dân ca ví, giặm mang trong mình giá trị lớn lao trong việc phát triển du lịch văn hóa. Những buổi trình diễn dân ca, các câu lạc bộ nghệ thuật tại làng quê trở thành nơi gìn giữ di sản và là điểm nhấn thu hút du khách. Việc đưa dân ca ví, giặm vào các chương trình du lịch góp phần quảng bá giá trị văn hóa đặc sắc của xứ Nghệ, đồng thời tạo cơ hội để cộng đồng địa phương cải thiện đời sống và nâng cao nhận thức về bảo tồn văn hóa.
Với những giá trị nghệ thuật và nhân văn độc đáo, dân ca ví, giặm Nghệ Tĩnh đã được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây không chỉ là niềm tự hào mà còn là trách nhiệm lớn lao của người dân xứ Nghệ trong việc gìn giữ và lan tỏa giá trị di sản này đến muôn đời sau. Những câu hát ví, giặm, dù giản dị hay sâu lắng, đều là tiếng lòng của con người nơi đây, là minh chứng sống động cho tình yêu đời, yêu người qua âm nhạc.
Hoàng Anh
