“Ông Quá Chăm” là biệt danh mọi người đặt cho ông Nguyễn Quá vì đã tìm ra bí quyết làm gạch Chăm, góp phần trùng tu thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam).
Sinh ra ở vùng đất gốm sứ La Tháp, xã Duy Hòa, huyện Duy Xuyên, Quảng Nam, ông Nguyễn Quá (67 tuổi) đã theo nghề gốm, điêu khắc từ khi học hết lớp 9.
Sau 1975, ông Quá được đi đào tạo kỹ thuật tạo mẫu gốm tại Quảng Đông (Trung Quốc) trong 2 năm. Khi trở về, ông làm cán bộ xí nghiệp gốm sứ nhà nước tại La Tháp.
Năm 1993, ông Quá nghỉ chế độ và mở xưởng sản xuất gốm mỹ nghệ tại nhà. Ông thường xuyên vào Mỹ Sơn để nghiên cứu và vẽ lại những bức tượng, hoa văn Chăm để đưa vào sản phẩm của mình.
Năm 1999, khi khu đền tháp Mỹ Sơn được công nhận là Di sản Văn hóa thế giới, sản phẩm gốm của ông mới được nhiều người biết đến. Cũng từ đó, ông Quá bắt đầu xuất khẩu sản phẩm của mình sang Mỹ và các nước châu Âu.
Năm 2003, các chuyên gia Ý đến Mỹ Sơn để trùng tu tháp Chăm dưới sự bảo trợ của UNESCO. Khi tháp G bị đổ nát và số gạch cũ không đủ để trùng tu, họ đã tìm đến cơ sở gốm sứ của ông Nguyễn Quá để thử nghiệm sản xuất gạch mới.
Chuyên gia đã mang mẫu gạch Chăm cũ đi phân tích và đưa kết quả cho ông Quá, yêu cầu ông sản xuất loại gạch có tính chất vật lý và hóa học tương đồng với gạch cũ. Nếu không đáp ứng được yêu cầu, họ sẽ dừng hợp tác.
“Tôi đồng ý dù lúc đó còn nhiều trăn trở nhưng cũng cố gắng vì không muốn nhìn di sản quý giá Mỹ Sơn ngày càng xuống cấp. Qua nhiều lần thử nghiệm, hàng trăm khối đất phải đổ bỏ, mẫu gạch Chăm mới đáp ứng được yêu cầu của chuyên gia”, ông Quá chia sẻ.
Gạch Chăm có kích thước gấp 4-5 lần gạch xây dựng, dài khoảng 30cm, rộng 17cm và dày 5-9cm.
Quá trình làm không dùng máy móc, chỉ sức người và dụng cụ thô sơ. Từ một cục đất sét nguyên chất đến khi cho ra một viên gạch phải mất gần một tháng. Đó là chưa kể những khi trời không nắng, phải đợi đến khi gạch tự khô mới cho vào lò nung.
Sau nhiều lần thử nghiệm, mẫu gạch Chăm của ông Nguyễn Quá được chuyên gia Ý phân tích và so sánh với gạch cũ, kết quả chỉ số lý hóa đạt 90%. Họ đã thử nhiều loại gạch, nhưng chưa có loại nào đạt kết quả như vậy nên đã đặt hàng ông Quá sản xuất.
“Gần 20 năm tôi sản xuất, cung cấp gạch cho các công trình trùng tu ở Mỹ Sơn và một số di tích tháp Chăm ở Bình Thuận và Gia Lai”, ông Quá cho hay. Năm 2023, ông còn xuất 30.000 viên gạch sang Lào để trùng tu đền cổ Wat Phou.
Hiện lò nung của ông Quá do nằm trong khu dân cư nên phải đóng cửa do ảnh hưởng đến môi trường. Để tiếp tục hoạt động, ông mong muốn được xây dựng lò đốt cách xa khu dân cư. Nếu được chấp nhận, ông sẽ sản xuất gạch tại xưởng ở gia đình, sau đó mang đến lò đốt.
Ông Quá cho biết, xưởng gạch của ông đã hoạt động trên 40 năm, lúc đó xung quanh không có dân cư. Hiện nay, dân cư đông đúc, nên việc nung gạch thủ công bị người dân phản đối, ông phải dừng hoạt động.
“Tôi chỉ mong được bố trí một khu đất nhỏ xa khu dân cư để tiếp tục sản xuất phục vụ trùng tu các tháp Chăm, dừng lại rất đáng tiếc”, ông Quá nói.
Ông Nguyễn Công Khiết, Giám đốc Ban Quản lý di sản văn hóa Mỹ Sơn, cho biết gần 20 năm qua, các chuyên gia Ý, Ấn Độ và Việt Nam đã sử dụng gạch của ông Quá cho các công trình trùng tu ở di tích Mỹ Sơn.
Gạch này đáp ứng tiêu chuẩn của UNESCO và các cơ quan chuyên môn. Sau trùng tu, gạch đảm bảo chất lượng và thích nghi với gạch gốc và môi trường di tích.
“Hiện chưa có cơ sở nào thay thế loại gạch do ông Nguyễn Quá sản xuất”, ông Khiết nói.
