Hệ luỵ từ việc tô vẽ hai bức tượng Chăm

VHO – Chùa Nhạn Sơn, nằm tại thôn Bắc Nhạn Tháp, xã Nhơn Hậu, thị xã An Nhơn, tỉnh Bình Định, không chỉ là một di tích thờ tự mà còn là nơi lưu dấu văn hóa và lịch sử quý giá của người Chăm. Đó chính là hai pho tượng Dvarapala độc đáo, được tạc từ thế kỷ XII, đại diện cho nghệ thuật điêu khắc Champa đỉnh cao.

Từng bị vùi lấp trong chiến tranh và được phát hiện tình cờ bởi những đứa trẻ trong làng, hai pho tượng này không chỉ phản ánh kỹ thuật điêu khắc tài hoa mà còn mang ý nghĩa linh thiêng, gắn liền với đời sống tâm linh và văn hóa Champa cổ đại.

Chùa đã trải qua nhiều lần đổi tên, từ Thạch Tự Công, Song Nghĩa Tự, đến Nhạn Sơn Linh Tự. Mặc dù vậy, trong dân gian, chùa vẫn được gọi thân mật bằng cái tên chùa Ông Đỏ Ông Đen, gợi nhớ hình ảnh đặc sắc của hai pho tượng quý giá này. Tuy nhiên, những thay đổi trong quá trình Việt hóa đã làm lu mờ vẻ đẹp nguyên bản và giá trị nghệ thuật sâu sắc của chúng. 

Vẻ đẹp nghệ thuật bị che lấp

Hai bức tượng Dvarapalla (Môn Thần), cao khoảng 2,5 mét (không tính phần đế chôn sâu), là minh chứng tiêu biểu cho phong cách điêu khắc Chăm từ thế kỷ XII – XIII. Đặt đối diện như hai vị thần bảo hộ, tượng tạo nên không gian linh thiêng, uy nghi. Các chi tiết trên khuôn mặt như đôi mắt lồi, đôi môi dày và cằm vuông vức truyền tải sức mạnh và sự trang nghiêm. Đôi mắt lớn, lồi – đặc trưng của nghệ thuật Chăm – mang lại vẻ sinh động và quyền uy, như muốn bảo vệ không gian linh thiêng. Đôi môi dày và cằm vuông nhấn mạnh sự cương nghị, tĩnh lặng, mạnh mẽ.

Búi tóc của tượng được chạm khắc cầu kỳ với các đường nét uốn lượn mềm mại nhưng đầy kiên định, như biểu tượng của trí tuệ và sức mạnh tinh thần, góp phần tăng thêm vẻ uy nghi. Trên sarong, các hoa văn tinh xảo – đường nét đối xứng, hình tam giác, vòng tròn xoắn – thể hiện tay nghề bậc thầy của nghệ nhân Chăm, hài hòa giữa con người và vũ trụ.

Tuy nhiên, lớp sơn đỏ, đen, vàng cùng các phụ kiện như râu và áo choàng đã che lấp vẻ đẹp tự nhiên của tượng. Những chi tiết tinh xảo bị lớp sơn dày phủ kín, khiến các đường nét nghệ thuật dần mất đi. Đôi mắt lớn và hoa văn trên sarong không còn nổi bật, làm người xem khó cảm nhận được vẻ đẹp nguyên sơ. Các đường nét tinh tế như hoa văn trên sarong hay vòng tay, vòng chân của tượng – biểu trưng cho tài năng của nghệ nhân Chăm – giờ bị che lấp, khiến tượng trở nên xa lạ, thiếu đi sự trang nghiêm và linh thiêng vốn có.

Lớp sơn dày và các phụ kiện này không chỉ thay đổi diện mạo của tượng mà còn tạo ra thách thức lớn cho việc bảo tồn. Sơn có thể làm hỏng bề mặt đá sa thạch, khiến việc phục hồi nguyên trạng trở nên khó khăn. Sự uy nghiêm và thần thái của tượng cũng bị suy giảm nghiêm trọng khi những chi tiết thêm vào không thể truyền tải tinh thần và nét tinh tế của nghệ thuật Chăm nguyên bản.

Hệ lụy từ việc tô vẽ

Việc tô vẽ, gắn râu và khoác áo cho hai bức tượng Dvarapalla đã gây ra những hệ lụy sâu sắc, ảnh hưởng không chỉ đến giá trị nghệ thuật mà còn cả ý nghĩa tâm linh của chúng. Trước đây, với vẻ đẹp nguyên bản, hai bức tượng là biểu tượng linh thiêng của người Chăm, thể hiện sức mạnh bảo hộ qua từng đường nét điêu khắc độc đáo. Tuy nhiên, lớp sơn đỏ, đen dày cùng với các phụ kiện như áo choàng và râu nhân tạo đã thay đổi hoàn toàn diện mạo, che lấp vẻ đẹp cổ kính và làm suy giảm giá trị nghệ thuật vốn có.

Lớp màu sắc nhân tạo không chỉ làm mờ đi các chi tiết tinh xảo mà còn cản trở sự kết nối tâm linh giữa pho tượng và người chiêm bái. Những yếu tố ngoại lai này khiến tượng trở nên xa lạ so với hình ảnh nguyên gốc, dễ gây ra sự hiểu lầm về nguồn gốc và chức năng. Điều này làm giảm sự gắn kết của cộng đồng và thế hệ trẻ với giá trị văn hóa Chăm, khiến tượng có nguy cơ bị nhìn nhận như món trang trí hơn là một bảo vật quốc gia. Khi tượng bị biến đổi như vậy, người xem mất dần cảm giác kính trọng và khó nhận thấy giá trị tâm linh đích thực.

Hơn nữa, lớp sơn dày và các phụ kiện như râu, áo còn tạo ra thách thức lớn cho việc bảo tồn lâu dài. Lớp sơn có thể gây hư hại cho bề mặt đá sa thạch, khiến quá trình phục hồi nguyên trạng trở nên khó khăn. Các chi tiết bổ sung này làm thay đổi bản chất của tượng, làm mất đi sự trung thực trong việc truyền tải kỹ thuật và ý nghĩa nghệ thuật ban đầu của điêu khắc Chăm.

Cơ hội để khôi phục và bảo tồn

Khôi phục giá trị nguyên bản của hai bức tượng là một nhiệm vụ bảo tồn đầy thách thức. Sự gắn bó sâu sắc của chúng trong đời sống tâm linh khiến việc sửa đổi hay loại bỏ lớp sơn trở thành vấn đề nhạy cảm, vì không ai muốn tổn hại đến tín ngưỡng cộng đồng. Tuy nhiên, đây cũng là cơ hội để cộng đồng cùng nhau thảo luận và đưa ra các giải pháp bảo tồn hợp lý.

Việc thực hiện các chương trình giáo dục về giá trị văn hóa và nghệ thuật Chăm có thể nâng cao nhận thức trong cộng đồng. Mời gọi sự tham gia của các chuyên gia bảo tồn có thể tạo ra những phương pháp bảo tồn phù hợp mà vẫn tôn trọng ý nghĩa tâm linh của các bức tượng. Sự đồng lòng và nỗ lực của cộng đồng trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa sẽ không chỉ giúp phục hồi lại vẻ đẹp ban đầu của hai bức tượng mà còn khôi phục niềm tự hào văn hóa của người Chăm.

Sự Việt hóa trong tín ngưỡng và văn hóa đã dẫn đến biến đổi trong cách nhìn nhận và thực hành của người Chăm. Việc tô vẽ hai bức tượng tại chùa Nhạn Sơn, dù xuất phát từ mong muốn kết nối cộng đồng và tôn vinh di sản văn hóa, lại dẫn đến nhiều hệ lụy không mong muốn. Để gìn giữ di sản quý báu, cộng đồng cần nhạy bén trong việc nhận diện và tôn trọng các giá trị văn hóa, không để những thay đổi bên ngoài làm phai nhạt bản sắc và ý nghĩa của các tác phẩm nghệ thuật cổ. Hai bức tượng, với những câu chuyện chứa đựng, không chỉ biểu tượng cho văn hóa Chăm mà còn phản ánh sự biến đổi và thách thức mà văn hóa phải đối mặt trong thời đại ngày nay.