Bảo tồn và phát huy di sản

Câu chuyện biệt thự “nhà lầu ông Phủ” (ven sông Đồng Nai, TP Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai) xôn xao dư luận những ngày qua như một tín hiệu vừa mừng vừa đáng suy ngẫm. Mừng khi cộng đồng ngày càng quan tâm thiết thực đến các giá trị di sản văn hóa.

Nhưng ngẫm lại không biết đã có bao nhiêu di sản mất đi trong im lặng và sẽ còn bao nhiêu lần dư luận tiếp tục lên tiếng để giữ lại hồn cốt, giá trị văn hóa từ buổi sơ khai của đất Nam bộ trong dòng chảy ngày càng nhanh của đô thị hóa.

Cùng với câu chuyện “nhà lầu ông Phủ” ở Đồng Nai, nhiều năm nay nhà cổ cụ Vương Hồng Sển (quận Bình Thạnh, TPHCM) cũng là mối quan tâm của những ai yêu mến di sản cũng như trân trọng và ngưỡng mộ sự nghiệp nghiên cứu văn hóa của học giả họ Vương để lại.

Tuy nhiên, từ khi được xếp hạng di tích đến nay, vì tranh chấp thừa kế trong gia đình, nên Di tích kiến trúc nghệ thuật Nhà cổ dân dụng truyền thống của ông Vương Hồng Sển (được xếp hạng theo Quyết định số 140/2003/QĐ-UB ngày 5-8-2003) chưa một lần được tu sửa để bảo tồn các giá trị kiến trúc xưa.

Và mới đây, UBND quận Bình Thạnh có quyết định cưỡng chế buộc thực hiện biện pháp khắc phục hậu quả theo quyết định số 6200/QĐ-KPHQ ngày 23-8-2023 của Chủ tịch UBND quận Bình Thạnh đối với căn nhà cổ này.

Câu chuyện về hai ngôi nhà kể trên cho thấy việc giữ lấy giá trị di sản văn hóa không phải dễ, nhất là những tài sản còn thuộc sở hữu cá nhân. Trong công tác bảo tồn, xưa nay vẫn vướng phải quan điểm ngại xếp hạng di tích, bởi một khi đã xếp hạng, việc trùng tu, nâng cấp công trình phải chờ đợi thông qua nhiều thủ tục giấy tờ…

Vì thế có những công trình đẹp, địa điểm giá trị nhưng hoàn toàn chỉ là câu chuyện của riêng người/đơn vị sở hữu. Vấn đề này, đặt công tác bảo tồn một lần nữa vào thế khó, bởi hiện vật hay công trình thuộc tài sản cá nhân, thì chuyện bảo quản thế nào, giữ hay bán cũng là quyền cá nhân.

Chuyện bảo tồn di sản chắc chắn không thể nói và tính theo kiểu nhà cổ hay đồ cổ phải từ 100 năm trở lên, nếu ít hơn chỉ là đồ cũ… bởi việc xem là di sản còn xét trên nhiều phương diện khác nhau. Và việc bảo tồn cũng không phải đắp lên tấm áo “di tích lịch sử” hay “di tích kiến trúc nghệ thuật” là xong… mà phải làm sao để di sản “sống” cùng dòng chảy đương thời.

Suy cho cùng di sản vật thể hay phi vật thể cũng sinh ra từ đời sống sinh hoạt, tập quán của nhân dân… Nếu giữ một giá trị trăm năm hay ngàn năm chỉ để xếp hạng trên giấy tờ thì đó là “bảo tồn chết”, không mang lại ý nghĩa và cũng không phát huy được giá trị gì cho hiện tại và mai sau.

Trong dòng chảy không ngừng của đời sống xã hội, hạ tầng được đầu tư xứng đáng chính là thước đo rõ rệt của sự phát triển, việc giữ gìn di sản trong bản đồ phát triển đô thị không phải dễ dàng… Và đây là việc cần được nhìn nhận sòng phẳng, rõ ràng. Có những công trình xứng tầm, cần phải được gìn giữ, việc quy hoạch bảo tồn cần được tiến hành cấp thiết.

Song có những công trình cần được nghiên cứu kỹ lưỡng về mặt kiến trúc nghệ thuật, giá trị lịch sử. Nếu đó chỉ là một công trình đẹp, và xét trên tổng thể địa phương có rất nhiều công trình tương tự, thậm chí hơn về mặt lịch sử thì trong quá trình phát triển kinh tế, đôi khi chấp nhận dỡ bỏ một hay một vài công trình là việc thường thấy ở nhiều đô thị trên toàn thế giới.

Di sản là điểm tựa để thế hệ hôm nay và mai sau kế thừa, tự hào về bản sắc mà muôn lớp người đi trước để lại. Có quá khứ – hiện tại thì mới có nền tảng để bồi đắp tương lai, bảo tồn di sản chưa và không bao giờ chỉ là việc giữ cho có để liệt kê, mà di sản phải “sống” cùng thời đại và sẵn sàng bắt nhịp với tương lai, kiến tạo nên các giá trị văn hóa tốt đẹp cho cộng đồng.

HỒNG DƯƠNG